TÌM HIỂU VỀ VĂN HÓA K'TU (TT)

NHỮNG BÀI CA CỦA DÂN TỘC K'TU
Theo Le Pichon:
Ngay từ thuở lọt lòng, người K'tu đã được ru bằng những bài ca. Lớn lên, một cậu bé hátkhi chăn trâu hay lúc vào rừng tìm tổ ong. Khi thành chàng trai, chàng ta ngẫu hứng cất lên những lời hát ngây ngô bày tỏ lòng mình với các cô gái, những cô này, trước khi cho phép đưa mình vào những bụi cây, thường dùng những câu mát mẽ để chọc ghẹo những chàng trai si tình, nhất là khi chàng nghèo hay kém cỏi. Trưởng thành hơn nữa, khi nhảy quanh con trâu buộc bên cột lễ; chàng hát để kích thích lòng dũng cảm của mình trước khi đi săn máu, chàng hát để khóc thương những người chết.
Nhưng bất kể đó là bài hát ru, những bài tình ca, hát hội hay hát trong tang lễ, giai điệu chẳng hề thay đổi, đều đều một giọng mũi, đôi khi được đệm sáo làm từ ống tre có thanh điệu từ 3 - 4 nốt, thường ngắt nhịp theo nhịp trống, những chiếc trống con dài. Người K'tu hẳn chưa có nghệ thuật làm thơ, dường như tôi chỉ thấy một quy tắc duy nhất là đặt những câu tương đối ngắn để người hát không bị hụt hơi.
Nếu như phần nhạc không được phong phú cho lắm thì phần lời lại khác, lúc châm biếm, khoa trương, khi ngây ngô, lãng mạn. Lời có nhiều điệp khúc, một câu có khi hát tới cả trăm lần và mỗi bài có thể hát hàng giờ. Vậy mà cả người hát lẫn người nghe không biết chán. Nội dung bài hát rất phong phú, những lời lẽ rất đơn sơ và thường về những công việc hằng ngày. Rừng và các loài sống trong rừng cũng luôn được nhắc đến.
Trong làng, một số người nổi tiếng là hát hay. Họ được mời tới các lễ hội lớn, nhiều khi ở những vùng xa xôi, được mời uống những ché rượu ngon nhất thêm phần hưng phấn.

1. BÀI HÁT RU

(Bú đi con, ngũ đi con)
Tổ tiên sẽ về che chở cho con!
Con ngủ đi với nụ cười trên môi hé nở!
Bú đi con, ngủ đi con.
Cuộc đời con còn dài
Dù trên rẫy lúa khó mọc
Dù trong rừng nhiều ma ác!
Bú đi con, ngủ đi con!
Bầy trâu đã về làng.
Trời đã tối rồi, con đừng khóc nữa,
Bú đi con, ngủ đi con!
Con phải ngủ
Hỡi các thần tốt, hãy cho con những giấc mơ đẹp! (1)
Bú đi con, ngủ đi con!
Ngủ cho tới khi con gà gáy sáng.

2. BÀI CA NGƯỜI ĐI SĂN
Trong gươi làng tôi,
Có trăm đầu hưu,
Có trăm đuôi chồn.
Có trăm lông công.
Tay tôi treo đấy.
Bởi tôi chính cống,
thợ săn nhất làng.
Khi giọng tôi vang,
Chim liền bay đến.
Tôi biết chắc chắn,
Gà rừng ngủ đâu.
Đuôi gà đẹp hơn
Đuôi công đẹp kém. (2)


3. BÀI CA CẤY LÚA
Lúa ơi, lúa cho gạo thơm ta nấu trong nồi!
Ta mang một bát ra nhà mồ cúng ông bà, cha mẹ,
Vì ông bà, cha mẹ thích ăn cơm,
Từ cây lúa thơm mọc trên rẫy.
Thần linh làm cho lúa chín,
Cho mưa rơi cho nắng ấm trên trời
Vì thần linh thích ăn cơm,
Từ cây lúa thơm mọc trên rẫy.

Khi hội mùa đến
Ta sẽ hiến tế một trâu:
Tất cả tổ tiên, thần linh sẽ về vui
Quanh nhà gươl ta đó.
Vì năm nay lúa tốt
Nên lúa nặng hạt
Nên lúa trĩu bông
Cho mỗi người mẹ tuốt đầy ắp trăm gùi!

Lúa cho ta sức mạnh và lòng dũng cảm!
Thóc năm nay sẽ đầy kho;
Ngày ngày ta ăn cơm,
Từ cây lúa thơm mọc trên rẫy.

4. RU CON
Con ơi hãy ngủ cho ngon
Hãy lớn nhanh như thổi
Để mai sau con nhanh như sóc, khỏe như voi
Để mai sau con trèo cây, vượt núi,
Săn chim hại lúa, săn thú phá làng
Con sẽ săn được nhiều gấu, vượn, lợn rừng
Cho làng xóm ngợi khen con tài, con giỏi.

Con ơi ngủ cho ngon
Mai này con lớn khôn
Được giàu sang, sung sướng
Nhà con tám gian lớn
Cột nhà to một ôm
Nhà gọn gẽ sạch thơm
Để cho nhiều khách đến
Nhà có lắm chiên quý
Nhà có nhiều nồi to
Lại có nhiều trâu bò
Cho dân làng cảm phục (2)

5. TÌNH CA
Trai: Em ơi, núi thì cao đất thì dài
Anh vẫn tìm đến làng này, những chẳng ai biết có hái được hoa?
Gái: Anh à, người có chân, có tay, nơi nào mà không đi được, suối nào mà chẳng lội qua.
Chỉ e, con bướm chê hoa, con ong chê mật.
Trai: Ơi em, đôi chân em đẹp như ngà voi
Ngực em đẹp như mặt trăng tròn
Gái Anh ơi, nếu anh cõng em qua sông, em sẽ tặng anh chiếc vòng bằng vàng.
Nếu em cõng anh qua suối, em sẽ tặng anh chiếc vòng bằng bạc. (3)

Tiếng hát lứa đôi trong dân ca K'tu có lẽ là phong phú hơn cả. Đôi bên yêu nhau, do hạn chế về tài sản do cha mẹ tham lam "đồ kẻ" (4), do luật tục khắc nghiệt, rồi không được lấy nhau. Tiếng hát bi ai than vãn cho số phận được cất lên
"Em thích anh
Nhưng anh nghèo cưới em không nổi
Em chỉ hát về tấm lòng đau nhói
Ưng anh, chẳng được làm vợ anh"
Hoặc:
"Anh như rừng tháng ba
Hoa nở nhiều mà em không được hái
Chỉ nghe gió thổi
Không thấy bóng hình
Em như con chim
Anh như con sóc
Nghe tiếng nhau mà không gặp mặt"
Tài sản đã can thiệp vào hôn nhân, làm cho nhiều mối tình đã trở thành ngang trái, thân phận của người phụ nữ có lúc rất đắng cay.
" Em mơ anh trong mơ
Mà không theo anh được
Mẹ cha em nhận "đồ kẻ" trước
Em về làm vợ người già (5)

Hát lý giữa đại diện họ nhà trai và họ nhà gái trong lễ dạm hỏi:
Họ nhà trai: Ôi tội nghiệp chúng tôi, chúng tôi không có rẫy, chẳng có nương, chúng tôi đi xin giống lúa, giống bắp. Không biết làng các vị có thuận cho không?
Họ nhà gái: Ôi, tội nghiệp chúng tôi, chúng tôi có lúa, nhưng lúa lép, có bắp, bắp cũng lép, có cá nhưng cá thiếu vẩy, có chim nhưng chim không có cánh.
Họ nhà trai: Ôi, tội nghiệp chúng tôi, chỉ mong sao có rẫy, có nương, có giống lúa giống bắp, chỉ mong hai nhánh sông được chảy chung một dòng.
Họ nhà gái: Ôi, tội nghiệp chúng tôi, chúng tôi còn nghèo khổ lắm. Nếu muốn cho hai nhánh sông được chảy chung dòng, hãy cho chúng tôi hai con dê núi (= trâu), hai con nai (= bò), hai con lợn rừng (= lợn nhà), hai cái nồi, hai cái chiêng, hai cái ché nhé. (6)

Chú thích:
(1) Đối với dân tộc K'tu, thì họ quan niệm rằng trong mỗi con người có đến hai linh hồn. Nếu linh hồn tốt mạnh thì con người sẽ khỏe mạnh. Khi con người ta đau yếu, thì phần hồn dữ đang giành chiến thắng. Đối với giấc ngủ cũng vậy. Khi ta ngủ thì phần hồn sẽ ra khỏi thân xác, nếu hồn lành mạnh thì nó sẽ ở gần và bảo vệ cho người đó và ngược lại...
(2) Đối với người K'tu, nếu trong nhà gươl của làng nào có nhiều chiêng, nhiều ché, nhiều nồi... Có nhiều đầu thú treo trên nóc nhà gươl thì làng đó giàu có và có nhiều thợ săn giỏi. Nếu nhà nào có thợ săn giỏi thì nhà đó sẽ được tiếng tăm và chàng trai tài giỏi đó sẽ được trọng vọng.
(3) Theo phong tục của người K'tu thì khi con trai con gái đã đến tuổi trưởng thành thì cha mẹ sẽ làm một căn chòi trong rẫy để cho những người con của mình vào đó ở. Và ở trong đó, những con trai con gái hẹn hò nhau. Nhưng cấm quan hệ nam nữ trước hôn nhân. Những cặp nam nữ tự tìm hiểu nhau, sau đó nếu ưng ý thì trao cho nhau tín vật và sau đó thì về báo lại cho cha mẹ đôi bên. Người con trai sẽ đi tìm bà mối để đến thưa chuyện với nhà gái...Hình thức này gọi là đi Xu.
(4; 5) Nhận "đồ kẻ", tức là nhận đồ sính lễ. Sính lễ tùy theo những yêu cầu của bên cha mẹ nhà gái nêu ra. Họ nhà trai phải có đủ. Thân phận của người phụ nữ K'tu bị đem ra trao đổi như một món hàng và không có quyền lợi gì cả.
Cũng chính vì những lễ thách cưới của cha mẹ đặt ra quá nhiều. Nên khi họ về nhà chồng sẽ phải làm lụng vất vả để trả nợ cho nhà chồng.
(6) Đến đây thì họ nhà gái đã chấp thuận và những câu đối đáp của họ nhà gái chính là để đưa ra lời thách cưới đối với nhà trai.