Những bạo chúa nổi tiếng thế giới

PHAÀN II

NOÂ LEÄ VAØ NHÖÕNG CUOÄC ÑAÁU TRANH CUÛA NOÂ LEÄ ÔÛ

ROME - HY LAÏP - NOÂ LEÄ CHAÂU PHI TRONG THÔØI KYØ BUOÂN BAÙN NOÂ LEÄ

I- NOÂ LEÄ ROME - HY LAÏP:

Roma laø moät ñeá quoác roäng lôùn vaø nhö moät ngöôøi naøo ñoù ñaõ noùi raèng: “neáu khoâng coù Roma thì seõ khoâng coù Chaâu AÂu”. Quaû ñuùng nhö vaäy, Roma laø moät vuøng ñaát keùo daøi töø Ñaïi Taây Döông bao quanh Ñòa Trung Haûi, ñeán Haéc Haûi, Ñoâng Baéc laø bieån Caspi. Ñeá quoác Roma thôøi cöïc thònh goàm nhöõng vuøng ñaát lôùn nhö: Britannia, Gallia, Raetia, Pannonia,Dacia,Illyricum,Hispania, Dalmatia,Thracia, Mauret, Macedonia, (Athen), ñaáy laø nhöõng vuøng ñaát thuoäc phía Ñoâng Baéc vaø Taây Baéc cuûa ñeá quoác Roma cuõng laø phía Baéc vaø Taây Baéc cuûa Ñòa Trung Haûi. Roài ñeán vuøng Mauretania, Numidia, (Syracuse), Tripolis, Africa ôû phía Taây Nam, Cyrenaica, Ai Caäp, Syria (Alexandria), Caâppdocia, Löôõng Haø (gaàn vònh Pecxich), Armenia, Bithynia, Asia…Ñaây laø nhöõng vuøng ñaát naèm ôû phía Taây vaø Taây Nam Roma. Hieän nay vuøng ñaát naøy thuoäc caùc nöôùc: Anh (Nam), toaøn boä nöôùc Phaùp, Italia, Taây Ban Nha, Sip, Ai Caäp, Palestine, Hylaïp, Tieåu AÙ, Ñaûo Creùt, Hungari… Ñeá quoác Roma roäng gaáp 5 laàn Hy Laïp…Treân ñaây toâi noùi toùm löôïc veà vò trí ñòa lyù. Döôùi ñaây toâi xin noùi sô qua veà lòch söû cuûa noù.

Baùn ñaûo Roma ñaõ coù ngöôøi Chaâu AÂu sinh soáng töø sôùm, vaøo khoaûng thieân nieân kyû thöù IITCN, naèm trong khoaûng thôøi kyø cuoái ñaù môùi, ñaàu ñoàng thau, ñoù laø nhöõng ngöôøi Ligures. Sang ñaàu thieân nieân kyû thöù II, nhieàu boä laïc ôû phía Baéc daõy nuùi Alpes traøn vaøo Vaø baét ñaàu ñònh cö ôû Capatium, Latium, Bôrôtium. Lòch söû Lamaõ ñöôïc chia laøm ba thôøi kyø ñoù laø thôøi kyø Vöông Chính, toàn taïi khoaûng maït kyø cheá ñoä thò toäc Roma, laø giai ñoaïn toàn taïi cuûa cheá ñoä daân chuû quaân söï - ñaây laø giai ñoaïn chuyeån töø hình thaùi xaõ hoäi Nguyeân Thuyû sang xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø nöôùc. Thôøi kyø thöù II toàn taïi khoaûng theá kyû thöù IV TCN ñeán theá kyû thöù I ñaây laø thôøi kyø phaùt trieån cöïc maïnh cuûa ñeá quoác Roma, Roma töø moät thaønh bang non treû ñaõ vöôn leân maïnh meõ thaønh moät ñeá quoác huøng maïnh baù chuû khu vöïc Ñòa Trung Haûi. Thôøi kyø ñeá cheá laø giai ñoaïn cuoái cuøng, noù toàn taïi töø theá kyû I ñeán theá kyû V. Trong giai ñoaïn ñaàu (theá kyû I, II) thì cöïc thònh, nhöng sang theá kyû thöù III thì baét ñaàu suy yeáu vaø suïp ñoå tröôùc söï xaâm nhaäp cuûa ngöôøi Man toäc Germania, töùc laø khoaûng naêm746 ngöôøi coù teân laø Odoacer laät ñoå Romulus tieâu dieät Taây Lamaõ. Naêm 1453 ñeá quoác Lamaõ cuõng bò Thoå tieâu dieät…Treân ñaây laø sô löôïc veà ñeá quoác Roma vaø döôùi ñaây laø noâ leä vaø nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa hoï.

Taïi sao ñeá quoác Roma laïi nhanh choùng phaùt trieån ñeán cöïc thònh nhö vaäy, khi maø hoï chæ laø moät thaønh bang nhoû ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng naêm 753 TCN? Ñoù laø vì hoï ñaõ giaùm laøm nhöõng caûi caùch lôùn, ñoù chính laø nhôø vaøo nhaø caûi caùch thieân taøi Xeviut Tuliut (thaønh Roma theo truyeàn thuyeát laø do Romulus xaây döïng) Xecviut Tuliut laøm caûi caùch töø khoaûng naêm 540TCN ñeán naêm 530TCN.

Xecviut Tuliut khoâng nhöõng laø moät nhaø caûi caùch lôùn, maø oâng coøn laø moät nhaø chính trò thieân taøi. OÂng ñaõ nhaän thaáy vai troø quan troïng cuûa taàng lôùp bình daân, maø ta thöôøng goïi laø taàng lôùp bình daân Plebs, hoï laø moät taàng lôùp ñoâng ñaûo, laø nhöõng ngöôøi töï do. Ñoâng ñaûo nhöng khoâng coù quyeàn lôïi kinh teá, chính trò…noùi chung hoï khoâng thuoäc coâng nhaân Roma, nhöng hoï laø nhöõng ngöôøi naém vöõng vaø ñieàu haønh caùc hoaït ñoäng saûn xuaát chuû yeáu cuûa ñeá quoác Roma. Chính vì vaäy vaø coäng theâm hoï coøn laø löïc löôïng chieám ña soá trong caùc löïc löôïng quaân söï neân ñaõ noåi leân ñaáu tranh quyeát lieät nhaèm giaønh laïi nhöõng quyeàn lôïi veà kinh teá chính trò…cho phuø hôïp vôùi vai troø cuûa mình, hoï ñoøi ñöôïc quyeàn coâng daân Roma. Tröôùc tình hình ñoù Xecviut Tuliut ñaõ thaáy caàn phaûi caûi caùch, oâng ñaõ laøm vaø ñaõ thaønh coâng lôùn. Töø ñaây ñöa Roma ñeán cöïc thònh.

Caùc nhaø laõnh ñaïo quoác gia Roma, ngay sau khi ñaõ ñöa quoác gia cuûa mình leân ñeán cöïc thònh caùc “vua” Roma khoâng chæ muoán cai trò moät vuøng Italia nhoû beù vöøa ñöôïc thoáng nhaát, maø hoï coøn muoán vöôn xa khaép caû vuøng Ñòa Trung Haûi. Chính vì vaäy, hoï ñaõ ñöa quaân sang thoân tính caùc nöôùc khaùc vaø baét tuø binh, maø phaàn lôùn laø daân thöôøng veà laøm noâ leä vôùi soá löôïng raát lôùn nhö: sau khi ñaùnh thaéng Tarentum laø moät thaønh bang coù theå noùi laø maïnh nhaát cuûa Hy Laïp ôû Italia. Sau nhieàu traän ñaùnh quyeát lieät vaø ñaãm maùu, quaân Roma ñaõ baét ñöôïc 30.000 tuø binh baùn laøm noâ leä, ñoù laø söï kieän xaûy ra naêm 275TCN. Sang chieán tranh vôùi Cactagoâ, sau khi ñeø beïp quaân ñoäi cuûa ñaát nöôùc naøy vaø sang naêm 201 TCN vieän côù Cactagoâ vi phaïm hieäp öôùc cuûa hai beân, Ro-ma ñöa quaân sang thieâu huyû caû thaønh phoá, haøng ngaøn ngöôøi bò taøn saùt, moät cuoäc taøn saùt taøn khoác trong saùu ngaøy ñeâm. Khoâng chæ coù theá, quaân Roma coøn baét theâm 95.000 tuø binh veà laøm noâ leä trong ba laàn xaâm chieám nöôùc naøy. Laàn thöù I: 25.000 noâ leä, laàn thöù II: 20.000 noâ leä vaø laàn thöù III: 50.000 noâ leä. Chieán thaéng trong traän Xaùc-ñen ñaõ baét ñöôïc 80.000 tuø binh…ñaây quaû laø moät chieán lôïi phaåm khoång loà töø caùc cuoäc chieán maø quaân Roma thu ñöôïc. Khoâng nhöõng quaân Roma thu veà toaøn noâ leä, maø coøn coù nhieàu tieàn baïc vaø ñoà trang söùc quyù hieám nhö: chieán tranh Cactagoâ laàn I thu veà 3.200 ta laêng baïc, laàn II: 1.000 ta laêng baïc. Sau khi chieán thaéng Mackeâñoânia, quaân Roma ñaõ baét nöôùc naøy boài thöôøng 1.000 ta laêng vaøng, chieán thaéng Xiri cuõng thu veà 15.000 ta laêng vaøng…Nhöõng chieán thaéng lieân tieáp aáy ñaõ taïo neân nhöõng tieàn ñeà heát söùc thuaän lôïi cho söï phaùt trieån kinh teá, cheá ñoä chieám noâ trong thôøi kyø Coäng Hoaø sau naøy.

Noâ leä ñöôïc söû duïng raát ñoâng trong caùc Latiphunñia (trang traïi). Hoï bò söû duïng moät caùch khoâng thöông tieác vaø chaúng khoang nhöôïng, söùc lao ñoäng bò söû duïng quaù möùc. Chuû noâ söû duïng noâ leä vôùi phöông chaâm: “söû duïng toái ña söùc lao ñoäng cuûa noâ leä vaø chi phí tôùi möùc toái thieåu cho ngöôøi lao ñoäng, naêng xuaát vaø hieäu quaû kinh teá trong caùc Latiphunñia khoâng ngöøng taêng leân”. Tuy lao ñoäng cöïc nhoïc vaø bò haønh haï söùc lao ñoäng quaù ñaùng ngaøy ñeâm, vaäy maø hoï coøn laïi thöôøng xuyeân bò thieáu aên thieáu maët.

Soá löôïng noâ leä ngaøy moät taêng nhanh, ñaët bieät laø sau chieán tranh vôùi Epia vaøo naêm 167TN, quaân Roma ñaõ baét ñöôïc 150.000 tuø binh baét baùn laøm noâ leä. Ngoaøi soá noâ leä tuø binh ra, coøn moät soá khaù lôùn laø noâ leä vì nôï, soá noâ leä vì nôï naøy khoâng phaûi laø ngöôøi Italia. Vì theo luaät Peâteâliuxô naêm 236TCN thì caám bieán ngöôøi daân töï do maéc nôï laøm noâ leä, aùp duïng cho cö daân Italia. Khoâng nhöõng vaäy, nhöõng noâ leä töø nhöõng vuøng khaùc ñeán, do boïn cöôùp bieån baét ñem baùn laøm noâ leä. Noâ leä do nöõ noâ sinh ra cuõng laø moät phaàn khoâng nhoû. Ngoaøi ra coøn nhöõng ñaùm treû lang thang, moà coâi voâ thöøa nhaän, gia chuû ñem veà nuoâi, lôùn leân thì bò bieán laøm noâ leä. Phaàn lôùn nhöõng noâ leä bò ñoái söû taøn baïo döôùi nhöõng laøn roi voït cuûa nhöõng teân quaûn lyù thaân tín cuûa chuû noâ, nhöõng ngöôøi naøy phaàn lôùn luùc ñaàu cuõng laø noâ leä, nhöng sau ñöôïc chuû tin duøng ñöa leân laøm quaûn lyù.

Noâ leä khoâng nhöõng chæ ñeå lao ñoäng saûn xuaát kinh teá vaø phuïc vuï trong caùc gia ñình. Maø noâ leä coøn bò baét laøm nhöõng vieäc nguy hieåm khaùc, maø ñaët bieät laø nhöõng noâ leä trai traùng, coù voùc daùng khoeû maïnh, chuû noâ bieán hoï thaønh nhöõng noâ leä ñaáu só (Gla- ñiatoâ) ñeå laøm mua vui cho chuùng trong caùc trong caùc traän töû chieán vôùi caùc Glañiatoâ khaùc. Khoâng nhöõng theá caùc Glañiatoâ naøy coøn bò söû duïng moät caùch khaùc vaø troâng thaät gheâ rôïn, ñoù chính laø hoï bò baét ñaáu vôùi thuù döõ. Maïng soáng cuûa hoï luoân bò ñe doaï, löôõi haùi töû thaàn luoân keà beân. Noâ leä bò coi laø haï ñaúng, vaø raát thaáp keùm, khoâng ñöôïc phaùp luaät thöøa nhaän. Döôùi ñaây toâi xin sô löôïc moät vaøi ñieàu trong luaät XI Baûng (Duedecim Tabulae) vôùi noâ leä.

ÔÛ ñieàu 14 baûng VIII: nhöõng ngöôøi töï do aên troäm bò baét quaû tang thì bò chòu nhuïc hình vaø keû laáy troäm seõ bò ñöa ra toaø. Neáu laø noâ leä thì seõ bò phaït roi roài neùm xuoáng vöïc.

Ñieàu 6a baûng X: “ngoaøi ra phaùp luaät coøn xaùc ñònh: boû vieäc xoa daàu thôm taém röûa cuûa noâ leä vaø uoáng baèng coác troøn, khoâng vaåy nöôùc long troïng, khoâng duøng daây hoa daøi, khoâng coù lö höông”.

Nhöõng noâ leä ñöùng tröôùc söï taøn baïo voâ ñoä cuûa caùc chuû noâ, hoï khoâng theå cam chòu ñöôïc hôn nöõa vaø caùc noâ leä ñöùng leân choáng laïi, ñoù laø moät leõ taát yeáu cuûa lòch söû. Khi naøo maø söùc lao ñoäng bò boùc loät quaù naëng neà, taát yeáu seõ xaûy ra caùc cuoäc noåi daäy ñaáu tranh ñoøi hoûi giaûm bôùt giôø lao ñoäng, xin quaàn aùo maët…Khi nhöõng ñoøi hoûi cuûa hoï khoâng ñöôïc chaáp thuaän, maâu thuaãn giöõa caùc chuû noâ vaø noâ leä taêng leân, taát yeáu seõ coù nhöõng cuoäc ñaáu tranh nhaèm ñaùnh tan cheá ñoä haø khaéc vaø boùc loät cuûa nhöõng teân chuû noâ. Vaø ñuùng nhö vaäy ôû Roma, khaép caùc nôi noâ leä ñaõ noåi daäy ñaáu tranh.

Trong soá nhöõng cuoäc khôûi nghóa cuûa caùc noâ leä ôû La Maõ, thì noåi baäc nhaát coù leõ laø cuoäc khôûi nghóa vaøo naêm136TCN ñeán 132TCN vaø cuoäc khôûi nghóa naêm 104 ñeán 99 TCN, treân ñaûo Xixin (moät  hoøn ñaûo naèm ôû cöïc Nam Italia treân bieån Ñòa Trung Haûi, Xixin luùc naøy coù teân laø Syracuse, gaàn giaùp vôùi Mumidia ôû bôø beân kia cuûa Ñòa Trung Haûi). Luùc ñaàu cuoäc ñaáu tranh chæ noå ra ôû Enna, nôi maø teân chuû noâ Ñoâmoâphiloât moät teân baïo chuùa naém giöõ ñoái xöû vôùi noâ leä moät caùch taøn baïo. Töø Enna phong traøo nhanh choùng lan roäng.

Töø Enna phong traøo ñaõ phaùt trieån nhanh choùng vaø lan roäng ra khaép caùc vuøng khaùc ôû AÊngrigiaêngtô, naèm ôû phía Taây Nam cuûa Xixin do thuû lónh Cleâoâng chæ huy, ñoäi quaân ñaõ huy ñoäng moät löïc löôïng khaù lôùn ñoâng khoaûng 5.000 ngöôøi, phaàn lôùn laø noâ leä vaø coù caû daân töï do hoï laø nhöõng ngöôøi bò ñoái xöû khoâng toát laém. Sau khi quaân cuûa Cleâ - oâng ñaõ laøm chuû ñöôïc vuøng AÊngrigiaêngtô, hoï ñaõ lieân keát vôùi löïc löôïng khôûi nghóa ôû Enna. Quaân khôûi nghóa ôû Enna giôø ñaõ taêng leân gaáp boäi khoâng nhöõng veà quaân soá maø coøn caû veà maët tinh thaàn cuõng taêng maïnh, cuõng chính nhôø vaäy maø quaân khôûi nghóa ñaõ ñaùnh tan moät ñaïo quaân huøng maïnh cuûa Roma, ñaïo quaân aáy coù khoaûng 8.000 ngöôøi. Hoï ñaõ laøm chuû ñöôïc vuøng naøy naêm naêm trôøi. Ñeán naêm 132TCN, quaân ñoäi Roma do quan chaáp chính Rapiliuxô chæ huy ñaõ tieán haønh phaûn coâng laïi. Tröôùc tieân quaân Roma tieán haønh vaây haõm thaønh Tôroâmeânium laâu ngaøy. Nghóa quaân ngoan cöôøng chieán ñaáu baûo veä thaønh. Do bò giam trong thaønh laâu ngaøy, khoâng coù löông thöïc, cuõng chaúng coù vieän trôï töø beân ngoaøi vaøo neân nghóa quaân bò ñoùi khaùt, coïng theâm ñoù laø nhöõng keû phaûn boäi, chuùng tham soáng sôï cheát neân ñaõ phaûn boäi laïi nghóa quaân laøm noäi öùng cho Roma, Toâroâmeânium nhanh choùng thaát thuû. Sau khi bò chieám thaønh naøy, thì Enna taát seõ bò ñaùnh baïi. Ñuùng nhö vaäy, quaân ñoäi Roma keùo quaân sang vaây Enna, do löïc löôïng yeáu, cuõng nhö thaønh Toâroâmeânium, nghóa quaân cöïc khoå, neân Enna cuøng chung soá phaän, Enna bò chieám. Sau khi chieám laïi Xixin, quaân ñoäi Roma ñaõ tieán haønh moät cuoäc thaûm saùt mang tính chaát traû thuø, khoaûng 20.000 noâ leä bò gieát, Cleâoâng töû traän, OÂnuùt moät trong nhöõng ngöôøi caàm ñaàu cuõng bò baét vaø sau ñoù bò saùt haïi trong tuø. Khôûi nghóa noâ leä ôû Xixin bò dìm trong bieån maùu.

Noùi ñeán khôûi nghóa noâ leä, khoâng ai khoâng nhaéc ñeán cuoäc khôûi nghóa cuûa caùc noâ leä ñaáu só (Glañiatoâ) vaøo nhöõng naêm 73 - 71TCN maø ngöôøi laõnh ñaïo cuõng laø moät ñaáu só teân laø Xpaâctcuxô. Ñöùng tröôùc maïng soáng cuûa mình bò caùc chuû noâ ñem laøm troø chôi, ñuøa giôõn ñeå mua vui cho chuùng, löôõi haùi töû thaàn luoân keà beân, caùi cheát treo lô löûng treân ñaàu, theâm vaøo ñoù caùc ñaáu só ngaøy naøo cuõng thaáy “baïn” mình bò cheát vì “ñoàng loaïi” hay thuù döõ. Caùc cuoäc ñaáu ñaù nhau giöõa caùc Clañiatoâ, coøn cheùm gieát nhau hay ñaáu vôùi thuù döõ, phaàn lôùn caùc Glañiatoâ khoâng thaéng caùc thuù döõ vaø bò gieát. Caùc noâ leä khoâng chòu noåi nöõa beøn ñöùng leân khôûi nghóa. Naêm 75TCN vôùi 200 ñaáu só thuoäc tröôøng Batiata ôû Capu tính boû troán, nhöng vieäc baïi loä, chæ coù 80 noâ leä troán thoaùt taäp hôïp vaø aån naùu taïi Veâ-du-dô, hoï ñaõ baàu Enomaius, Cricksus, Xpactacuxô laøm chæ huy. Enomaius, Cricksus vaø Xpactacuxô sau khi ñöôïc baàu laøm chæ huy hoï ñaõ tieán haønh chieâu moä löïc löôïng khôûi nghóa, quaân soá huy ñoäng ñöôïc leân tôùi 70.000 ngöôøi. Hoï ñaõ chieám ñöôïc vaø kieåm soaùt ñöôïc haàu heát toaøn boä vuøng Nam Italia, caùc cuoäc khôûi nghóa naøy chuû yeáu laø nhôø söï chæ huy taøi tình, coù baûn lónh vaø thoâng minh, kieân quyeát coù taøi quaân söï cuûa Xpactacuxô, cuõng nhôø vaäy maø nhanh choùng taäp hôïp ñöôïc moät löïc löôïng lôùn nghóa quaân nhö vaäy. Nhöng cuoäc khôûi nghóa sau khi chieám ñöôïc mieàn Nam Italia thì noäi boä luûng cuûng, nhaát laø söï baát ñoàng yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo, theá laø ñaïo quaân bò chia laøm hai boä phaän. Moät boä phaän nghóa quaân chuû yeáu laø daân ngheøo Italia khoâng muoán rôøi queâ höông cuûa mình, nôi mình sinh ra vaø lôùn leân, neân hoï muoán ôû laïi choáng Roma ôû queâ höông, phoù töôùng Cricksus cuøng hai vaïn quaân khôûi nghóa taùch ra moät ñoaøn rieâng. Nhöng chæ moät thôøi gian ngaén sau ñoäi quaân naøy bò quaân ñoäi Roma ñaùnh baïi vaø Cricksus töû traän. Coøn boä phaän nghóa quaân do Xpactacuxô laõnh ñaïo thì ngaøy caøng phaùt trieån maïnh, quaân soá leân tôùi 120.000 quaân. Nhöng nghóa quaân cuõng khoâng theå ñöông noåi vôùi nhöõng ñoäi quaân huøng maïnh cuûa quaân ñoäi Roma, neân ñaõ thaát baïi. Vaøo muøa xuaân naêm 71TCN trong moät traän ñaùnh quaân khôûi nghóa bò baïi traän, Xpactacuxô bò töû traän, xaùc khoâng tìm ra, cuøng chung soá phaän laø haøng vaïn ngöôøi bò töû traän treân traän tuyeán, khoaûng 6.000 ngöôøi bò baét, bò treo coå…

Tröôùc ñoù, phaùi Xila leân naém quyeàn chaáp chính quan, nhöng töø ñaây ñaõ xaûy ra maâu thuaãn vaø ñaõ xaûy ra cuoäc noäi chieán ñaãm maùu giöõa hai phe phaùi laøm cho haøng traêm ngaøn ngöôøi bò gieát haïi. Phaùi Xila ñaõ thaéng lôùn neân ngaøy caøng chieám öu theá. Sau ñoù ñaõ tieán haønh thanh tröøng phaùi choáng ñoái mình töùc laø phaùi theo Mariuxô, Phorum bò baét vaø bò bieâu ñaàu, taøi saûn bò tòch thu. Khoâng nhöõng vaäy, theo thoáng keâ ñaõ coù 90 quyù toäc vaø khoaûng 2.600 kî só bò gieát haïi. Ñeå taïo choã döïa vaø “laáy loøng” ngöôøi Xila ñaõ ñöa 12 vaïn binh só tôùi laäp nghieäp ôû vuøng Latium, Pixenum, EÂtôruria, Campania… Ñeán ñaây cheá ñoä Coäng Hoaø thoaùi traøo vaø suïp ñoå.

Taïi sao caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa caùc noâ leä ñeàu bò thaát baïi?

Noùi veà nguyeân nhaân vì sao maø caùc cuoäc khôûi nghóa bò thaát baïi thì coù raát nhieàu nguyeân nhaân, nhöng nguyeân nhaân chính laø do caùc löïc löôïng noåi daäy cuûa noâ leä khoâng coù söï thoáng nhaát vôùi nhau, noå ra leû teû, khoâng coù söï hôïp taùc giöõa caùc vuøng. Ñöôøng loái ñaáu tranh coøn thieáu, trong haøng nguõ quaân khôûi nghóa coù nhöõng keû ñaàu cô, tham soáng sôï cheát, khi maø chuû noâ nhöôïng boä hoaëc  cho tieàn cuûa thì seõ phaûn boäi laïi nghóa quaân ngay. Tuy nhieân cuõng ñaõ coù moät soá cuoäc khôûi nghóa ñaõ lieân keát ñöôïc vôùi caùc cuoäc khôûi nghóa khaùc nhöng chæ laø taïm thôøi. Vì moät soá cuoäc noåi daäy ñaõ giaønh thaéng lôïi, coù moät cuoäc khôûi nghóa ñaõ laøm chuû moät vuøng gaàn naêm naêm, nhöng do maâu thuaãn trong noäi boä cuûa ban laõnh ñaïo maø bò chia reõ vaø cuoái cuøng bò tieâu dieät baèng caùch naøy hay caùch khaùc (cuoäc khôûi nghóa cuûa Xpactacuxô). Moät nguyeân nhaân thaát baïi nöõa khoâng keùm, ñoù chính laø boïn chuû noâ coøn raát maïnh, luùc ñaàu do quaù baát ngôø khoâng ñeà phoøng hoaëc laø quaù khinh thöôøng. Sau khi cuõng coá löïc löôïng seõ bao vaây tieâu dieät ñoù laø ñieàu taát yeáu. Caùc chuû noâ coù theå cuøng hôïp söùc choáng laïi caùc phong traøo. Vì trong giai ñoaïn nay, moät phong traøo maïnh leân vaø giaønh thaéng lôïi ôû moät nôi naøo ñoù seõ uy hieáp chuùng ngay. Vaø chính vì leõ ñoù maø noâ leä khoâng theå choáng laïi chuû noâ trong thôøi gian naøy. Neáu coù taát yeáu seõ bò ñaøn aùp ñaãm maùu vaø caùi cheát cuûa hoï thaät laø uoång phí. Tuy nhieân sau nhöõng cuoäc ñaáu tranh aáy, hoï cuõng ñaõ cô baûn giaønh ñöôïc moät soá thaéng lôïi ban ñaàu, ñoù chính laø ñöôïc chuû noâ nhöôïng boä, nhöng ñoù chæ laø nhöõng nhöôïng boä taïm thôøi khoâng coù gì ñaùng keå.

Caùc cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä ôû Roma lieân tuïc noå ra ñaõ laøm suy yeáu nghieâm troïng nhaø nöôùc chieám höõu noâ leä döôùi thôøi kyø Coäng Hoaø cuûa ñeá quoác Roma, buoäc chuû noâ phaûi nhöôïng boä. Caùc cuoäc khôûi nghóa tuy thaát baïi nhöng noù goùp phaàn vaøo söï chuyeån bieán cuûa lòch söû xaûy ra nhanh hôn. Söï khuûng hoaûng ngaøy moät traàm troïng cuûa cheá ñoä noâ leä ñaõ ñaët ra cho giai caáp chuû noâ tröôùc moät tình theá phaûi thay ñoåi caùch ñoái xöû vaø caùc hình thöùc boùc loät. Muoán cöùu vaõn tieáp tuïc duy trì cheá ñoä caàn phaûi coù nhöõng bieän phaùp vôùi noâ leä meàm deûo hôn...Ñaây chính laø söï thaéng lôïi lôùn nhaát cuûa noâ leä.

* Naêm 1220 Thaønh Caùt Tö Haõn xua quaân ñi chieám nöôùc Kim baét thanh nieân, phuï nöõ, treû em raát nhieàu. Quaân Moâng Coå laø moät ñoäi quaân raát maïnh, laïi laø moät con quyû khaùt maùu, neáu thaønh naøo choáng laïi hoï thì seõ bò sang phaúng, gieát heát daân, khoâng chöøa moät ai keå caû nhöõng ñöùa treû vöøa môùi loït loøng meï, soï ngöôøi chaát cao, thaây ngöôøi phôi thaønh ñoáng cao nhö nuùi. Ñeán naêm 1289 cho laùt ñaù con ñöôøng theo keânh Vaän Haø töø Haøng Chaâu ñeán Ñaïi Ñoâ (Baéc Kinh - kinh ñoâ Nguyeân Moâng), ñoä daøi hôn 1.000km, nhaø Nguyeân baét daân chuùng ñi laøm khoaûng 1.250.000 ngöôøi.

* Ñeå xaây Kim Töï Thaùp Cheùops ôû Ai Caäp, caùc vua chuùa ñaõ huy ñoäng 100.000 ngöôøi laøm vieäc caät löïc trong 20 naêm. Khi chuyeån töôïng vua Ramseøs ôû Ai Caäp leân cao 70 m ñaõ duøng 80.000 ngöôøi ñeå thay phieân nhau keùo xe. Nhöõng Kim Töï Thaùp naøy ñöôïc xaây döïng baèng nhöõng khoái ñaù khoång loà, ñaùy hình vuoâng. Nhöng theo moät soá nghieân cöùu môùi ñaây caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra raèng, caùc Kim Töï Thaùp naøy khoâng phaûi laø ñöôïc xaây döïng baèng nhöõng khoái ñaù nguyeân, maø noù ñöôïc ñuùc laïi töø boät ñaù vôùi nhöõng thöù khaùc laøm keo chaát keo. Tuy nhieân vaán ñeà naøy coøn nhieàu baøn caûi.

Sau moät thôøi gian daøi chòu söï thoáng trò haø khaéc cuûa quaân Nguyeân Moâng, roài tieáp tuïc chòu söï ñoâ hoä cuûa nhaø Minh cuõng ñoäc aùc khoâng keùm. Sau moät thôøi gian ngaén giaønh ñöôïc ñoäc laäp töï chuû. Nhöng chæ sau moät thôøi gian töø naêm 1592, nhaân daân Trieàu Tieân laïi chòu söï xaâm laêng cuûa Nhaät Baûn, vaø moät phaàn ñaát roäng lôùn gaàn nhö toaøn coûi Trieàu Tieân bò chieám. Quaân ngoaïi xaâm ñaõ thöïc hieän moät cuoäc cöôùp boùc taøn saùt kinh khuûng. Chuùng taøn aùc hôn nöõa khi caét tai nhöõng ngöôøi lính vaø ngöôøi daân Trieàu Tieân coù thaùi ñoä choáng ñoái, tröôùc khi caét tai hoï chuùng ñaõ gieát cheát hoï moät caùch daõ man. Nhöõng caùi tai - “chieán lôïi phaåm” ñoù sau naøy ñöôïc ñöa veà Nhaät ñeå khoe khoang chieán thaéng. Vaø ñaõ laøm thaønh “maám moà tai” coù tôùi ba vaïn caùi, naèm ôû kinh ñoâ (luùc naøy laø Kioto).

* Suøng Kyø nöôùc Taán, coù 800 noâ tyø, Löông Kyø thôøi Ñoâng Haùn coù khoaûng 4.000 noâ tyø.

Khoâng nhöõng noâ leä vaø noâ tyø ñöôïc chuû ñem veà ñeå phuïc dòch trong nhaø, maø hoï coøn laø moùn haøng soáng. Chuû coù theå ñem baùn hoaëc taëng cho ai thì tuyø yù. Vaøo thôøi nhaø Chu thì giaù noâ tyø raát reû maït, mua moät con ngöïa thì giaù baèng mua caû naêm noâ tyø. Sang thôøi nhaø Haùn thì chæ coù 20.000 quan coù theå mua ñöôïc moät noâ tyø. Qua ñoù ta cuõng coù theå nhaän thaáy raèng noâ leä bò xem reû nhö theá naøo, thua caû con vaät.

Khoâng nhöõng noâ leä nöôùc ngoaøi bò khinh reû, maø ngay caû nöôùc ta cuõng vaäy. Neáu vaøo thôøi kyø nöôùc ta bò haïn haùn, daân chuùng bò ñoùi keùm, thì moät noâ tyø chæ ñaùng giaù moät quan tieàn. Neáu ta ñem so vôùi giaù caû naêm 1201 töùc laø khoaûng thôøi kyø Lyù Cao Toâng, vò vua thöù baûy cuûa vöông trieàu Lyù (1776 - 1210) thì noâ leä chæ baèng mua moät thuøng thoùc.

* Vaøo thôøi kyø Kutayba cuûa ñeá quoác Hoài giaùo ñaõ baét 100.000 tuø binh ôû chaâu Phi veà, sau khi chieám ñaát naøy vaø bò bieán laøm noâ leä. Coøn Masa Kankan Musa cuûa vöông quoác Mali, moãi laàn ñi haønh höông mang theo 500 noâ leä (oâng laø ngöôøi Hoài giaùo). Musa sau khi chieám ñöôïc Iphanho, oâng ta baét maáy chuïc ngaøn trinh nöõ veà ñem baùn laøm noâ leä. Xin noùi theâm raèng Masa Kankan Musa laø moät nhaø quaân söï loãi laïc, laø moät nhaø thöông maïi lôùn. OÂng laø ngöôøi ñöôïc daân coi troïng vaø khaû kính, oâng laø moät ngöôøi loãi laïc cuûa ñaïo Hoài, uyeân thaâm veà ñaïo ñöùc. Vaø thôøi gian naøy ñaïi hoïc Sankor noåi tieáng ra ñôøi. Maëc duø caùc vua Hoài giaùo baét raát nhieàu noâ leä, nhöng hoï khoâng bò ñoái xöû teä. Vaø coù moät soá ngöôøi noâ leä leân ngoâi vua nhö: Mahmud, Maucluck ñaàu tieân hay vua Mustanir AÛ raäp.

Vua Hoài khaùc maùu laø Kuthdin Aibak coù laàn thaùng traän ñaõ baét 50.000 tuø binh veà laøm noâ leä. Khoâng nhöõng vaäy hoï coøn bò haønh haï thaäm teä.

Ngöôøi Ai Caäp xem noâ leä laø moät thöù gì ñoù, hay  goïi laø con suùc vaät, vì töø djet coù nghóa laø suùc vaät.

II- CHEÁ ÑOÄ  NOÂ LEÄ ÔÛ CHAÂU PHI: (döïa theo saùch Hoà Chí Minh vôùi Chaâu Phi cuûa phoù Giaùo sö, Tieán só Leâ Cung - NXB Thuaän Hoaù - 1999)

Vôùi vieäc Cristopphoâ Coâloâmboâ (1451-1506) tìm ra Chaâu Myõ naêm 1492 ñaõ taïo ñieàu kieän cho boïn thöïc daân ñöa quaân daân sang khai thaùc vuøng “ñaát môùi” - noù môû ñöôøng cho Chuû nghóa Tö baûn phaùt trieån. Thöïc daân Taây Ban Nha khi ñöa quaân sang ñaây ñaõ chinh phuïc deã daøng caùc quoác gia ôû Nam Myõ nhö Adôteâch (Meâhycoâ), Inca (Peâru)…do thoå daân ôû ñaây sôï suùng löûa vaø ngöïa bôûi hoï chöa heà thaáy. Taây Ban Nha ñaõ tieán haønh taøn saùt ngöôøi da ñoû cuõng nhö phaù phaùch neàn vaên hoaù cuûa hoï…

Khi sang ñaây, hoï ñaõ tìm thaáy nhöõng moû vaøng, baïc vaø nhöõng saûn phaåm nhieät ñôùi nhö: ñöôøng, caø pheâ, thuoác laù, boâng vaûi, cao su… laø nhöõng saûn vaät quyù hieám maø boïn thöïc daân ñang theøm muoán. Neáu mua ôû Chaâu AÂu thì giaù raát cao, khoù coù theå mua noù, maø ôû ñaây laïi coù saün. Boïn chuùng duøng vuõ löïc ñeå chinh phuïc Chaâu Myõ, baét thoå daân laøm vieäc caû ngaøy laãn ñeâm trong haàm moû hoaëc treân caùc ñoà ñieàn. Ñöùng tröôùc söï xaâm löôïc cuûa “nhöõng keû laï maët” vaø khoâng theå chòu ñöïng ñöôïc söï cai trò cuûa nhöõng teân “maét xanh muõi ñoû” kia ñöôïc, hoï vuøng leân choáng laïi. Boïn thöïc daân ra tay tieâu dieät caû. Ñoøi hoûi chuùng phaûi ñi tìm nguoàn nhaân coâng ôû nôi khaùc. Vaø ôû gaàn chính quoác - coù nhöõng ngöôøi maïnh khoeû, da ñen löïc löôõng ôû keà beân. Ñoù laø ngöôøi da ñen Chaâu Phi - Cheá ñoä buoân baùn noâ leä ra ñôøi.

Khi phaùt hieän ra raèng, ngöôøi da ñen neáu baét ñem baùn laø moät moùn haøng voâ giaù vaø seõ ñem laïi lôïi nhuaän raát cao. Chính vì vaäy maø boïn ñòa chuû, thöïc daân caáu keát vôùi nhau, chuùng thoaû hieäp nhau ñeå taïo neân “ thò tröôøng noâ leä” treân haàu khaép AÂu - Myõ. Vieäc buoân baùn noâ leä khoâng töø moät oâng vua baø chuùa naøo töø Sac-lô-canh (Anh) ñeán Leâ -oâ-poân ñeä nhò (Bæ), nöõ hoaøng EÂ-li-da-beùt (Anh) ñeán Na-poâ-leâ-oâng (Phaùp)…Hoï kyù thoaû öôùc cho ñoäc quyeàn kinh doanh ngöôøi da ñen. Noâ leä cuõng bò ñem ra trao ñoåi vaø neâu ra giaù caû töøng kieän haøng, töøng taán…Hoà Chí Minh trong cuoán “leân aùn Chuû nghóa thöïc daân” trang 150 - 151) vieát “ngaøy 27 - 8 -1701, ñöùc vua Taây Ban Nha raát ngoan ñaïo, ñöùc vua Phaùp raát ngoan ñaïo, ñaõ cho coâng ty hoaøng gia Guy-neâ ñöôïc ñoäc quyeàn trong möôøi naêm chôû nhöõng ngöôøi da ñen trong caùc thuoäc ñòa Chaâu Myõ…Ñeå nhaân ñoù maø boïn vua toâi ñeàu kieám ñöôïc nhöõng moùn lôïi lôùn…”

“Ñöùc vua Anh nhaän traùch nhieäm ñöa vaøo ñaát Myõ thuoäc Taây Ban Nha 144.000 ngöôøi da ñen, caû nam laãn nöõ, ñuû caùc löùa tuoåi, vôùi giaù tieàn moãi ñaàu ngöôøi laø 33 ñoàng EÂ- quy vaø 1/3 ñoàng…”

Ñeå coù noâ leä, boïn thöïc daân khoâng tröø moät thuû ñoaïn naøo. Chuùng ñi raûo doïc theo bôø bieån Phi Chaâu, baét daân ôû ñoù ñem veà, mua cuûa boïn cöôùp bieån, vaø nhaát laø mua chuoäc nhöõng thuû lónh ñòa phöông baèng tieàn (raát reû) hoaëc laø laáy nhöõng maëc haøng thöøa möùa ôû Chaâu AÂu, maø laø maët haøng xa xæ ôû Chaâu Phi ñem ñoåi laáy ngöôøi. Ai baét ñöôïc nhieàu noâ leä thì ñöôïc thöôûng nhieàu, ít thì thöôûng ít - thöôûng baèng tieàn, hieän vaät hoaëc phong chöùc töôùc cho hoï. Ñeå ngaên ngöøa tình traïng troán cuûa noâ leä, thì boïn chuû noâ ñaùnh daáu leân maët ngöôøi noâ leä baèng saét nung ñoû.

Nhöõng ngöôøi noâ leä bò baét töø Chaâu Phi sang Chaâu Myõ phaûi leânh ñeânh treân bieån ñaày baõo toá vaø nguy hieåm. Boïn chuùng nheùt nhöõng ngöôøi da ñen vaøo trong nhöõng bon taøu chaät choäi. Khi ñeán nôi thì moät phaàn tö ñaõ cheát do: ngoät ngaït, beänh truyeàn nhieãm, thaäm chí ñeå coù choã thoaùng caùc noâ leä coøn gieát nhau nöõa. Coù khi gaëp bieån ñoäng thì chuùng neùm haéc noâ xuoáng bieån cho nheï taøu. Vì buoân noâ leä laø moät moùn lôïi lôùn (nhö töø naêm 1873 coâng ty Liverpool ñaõ kieám ñöôïc chöøng 1.117.000 ñoàng baûng baèng caùch buoân baùn noâ leä). Vì leõ ñoù, boïn “buoân ngöôøi” khoâng tröø thuû ñoaïn naøo ñeå baét haét noâ.

Maëc duø cheá ñoä noâ leä ñaõ bò baõi boû ôû Anh naêm 1807, ôû Phaùp baèng caùc ñaïo luaät vaø saéc leänh 1815, 1817, 1818  ôû caùc  thuoäc ñòa Anh vaøo  naêm 1833 vaø caùc thuoäc ñòa Phaùp vaøo naêm 1848. ÔÛ Hoa Kyø naêm 1863, ôû Braxin naêm 1889… Ñaây laø moät thaéng lôïi lôùn cuûa noâ leä. Söï ñaáu tranh cuûa hoï ñaõ ñöôïc ñaùp traû, theâm vaøo ñoù, neàn saûn xuaát Tö baûn chuû nghóa ñaõ vaø ñang phaùt trieån leân ñeán cöïc thònh, ñoøi hoûi lao ñoäng phaûi coù chuyeân moân, neân söùc lao ñoäng cuûa noâ leä khoâng coøn caàn thieát nhö tröôùc nöõa - Söï ra ñôøi cuûa neàn saûn xuaát ñaïi coâng nghieäp tö baûn chuû nghóa ñoøi hoûi voâ saûn töï do laøm thueâ taäp trung trong caùc nhaø maùy, xí nghieäp, chöù khoâng caàn ñeán nhaân coâng noâ leä ôû caùc ñoàn ñieàn nhieàu nhö tröôùc.

Tuy caùc saéc leänh caám vieäc buoân baùn noâ leä ñaõ ñöôïc caùc nöôùc ñeá quoác ñoàng loaït kyù, nhöng khoâng phaûi theá maø keát thuùc vieäc buoân baùn “haøng hoaù ñen” naøy. Caùc chuyeán haøng vaãn ñöôïc vaän chuyeån ñeán “luïc ñòa môùi”. Cuõng trong saùch noùi treân, Nguyeãn AÙi Quoác vieát tieáp: “Naêm 1824, moät chuyeán taøu buoân ngöôøi da ñen vöøa laáy ngöôøi da ñen töø bôø bieån Chaâu Phi ñeå ñi AÊng-ti-ô, thì moät tuaàn döông haïm ñuoåi theo. Trong khi ñuoåi theo thì ngöôøi ta thaáy nhieàu chieác thuøng troâi leành beành gaàn chieác tuaàn döông haïm.  Ngöôøi ta töôûng raèng nhöõng chieác taøu buoân ngöôøi da ñen ñaõ vaát nhöõng chieác thuøng nöôùc xuoáng cho nheï bôùt ñeå chaïy troán. Nhöng khi ñaõ caäp chieác taøu roài, thì ngöôøi ta Nghe tieáng reân la trong moät chieác thuøng ñeå treân bong taøu; môû ra thaáy hai ngöôøi ñaøn baø da ñen bò cheát ngaït. Teù ra chieác taøu buoân ngöôøi da ñen ñaõ nghó ra caùch ñoù ñeå cho nheï bôùt taøu”. (Nguyeãn AÙI Quoác Sñd tr.151 - 152). Quaû thaät nhö vaäy, con ngöôøi coøn bò khinh reû hôn caû ñoà vaät.

Vôùi cheá ñoä buoân ngöôøi naøy ñaõ ñeå laïi cho Chaâu Phi moät haäu quaû raát thöông taâm - daân soá giaûm xuoáng, tröôùc ñaây chieám ¹/₅ daân soá theá giôùi, thì giôø ñaây daân soá chæ coøn ¹/₁₃ daân soá theá giôùi. Maëc duø bieát raèng, ngöôøi da ñen sinh saûn raát nhieàu. Coù theå noùi trong suoát gaàn 300 naêm, thì daân soá Chaâu Phi chæ coù giaûm chöù khoâng taêng. Cuõng vôùi vieäc buoân ngöôøi ñaõ laøm cho xaõ hoäi Chaâu Phi hoãn loaïn do caùc maâu thuaãn veà xaõ hoäi, hoï khoâng soáng hoaø thuaän vôùi nhau maø tìm caùch baét hoaëc gieát laãn nhau, keû thua thì bò bieán thaønh noâ leä.

Khoâng nhöõng vaäy, nhöõng noâ leä bò baùn sang Chaâu Myõ maø phaïm loãi thì seõ bò haønh haï thaät daõ man, moät kieåu haønh hình chaû khaùc gì thôøi Trung Coå ôû Chaâu AÂu, maëc duø cheá ñoä noâ leä ñaõ bò baõi boû töø laâu vaø noâ leä ñaõ ñöôïc giaûi phoùng - Kieåu haønh hình ñoù coù leõ moïi ngöôøi vaãn chöa bieát, ñoù laø haønh hình kieåu Lin-sô. Trong Hoà Chí Minh toaøn taäp (ñóa CD.R) Hoà Chí Minh vieát: ‘Trong côn soùng thuø haèn vaø thuù vaät aáy, nhöõng keû haønh hình loâi ngöôøi da ñen ñeán moät khu röøng hay moät choã coâng coäng naøo ñoù. Hoï troùi ngöôøi ñoù vaøo goác caây, töôùi daàu löûa vaøo ngöôøi, laáy nhöõng chaát deã chaùy phuû leân ngöôøi ñoù. Tröôùc khi chaâm löûa, hoï beû daàn töøng chieác raêng moät cuûa ngöôøi ñoù. Töøng môù toùc xoaên bò röùt khoûi ñaàu, mang theo töøng maûng da, ñeå loä ra chieác soï ngöôøi ñaãm maùu. Nhieàu mieáng thòt nhoû rôøi khoûi caùi thaân mình ñaõ tím baàm vì bò ñaùnh ñaäp”.

“Ngöôøi da ñen khoâng kieâu ñöôïc nöõa, löôõi ñaõ xöng phoàng leân vì moät thanh saét nung ñoû dí vaøo. Toaøn thaân ngöôøi aáy quaèn quaïi nhö con raén bò ñaùnh dôû soáng dôû cheát. Moät nhaùt dao, theá laø ruïng moät tai. AÙi chaø! Noù môùi ñen laøm sao! Noù môùi ñaùng tôûm laøm sao! Theá laø nhöõng muï ñaøn baø caøo caáu cho naùt maët ngöôøi ñoù ra…”

“Coù keû heùt: “chaâm löûa leân ñi”, moät keû khaùc goùp theâm: “ñoát vöøa ñuû ñeå thui noù töø töø thoâi”.

Trong laøn soùng döõ cuûa boïn thöïc daân ñang cuoàn cuoän nuoát chöûng caùc nöôùc yeáu treân theá giôùi. Vaø Chaâu Phi sau 300 naêm chìm trong boùng toái cuûa cheá ñoä noâ leä, nay laïi chìm vaøo boùng toái cuûa cheá ñoä thöïc daân. Nhöõng teân thöïc daân ñeán ñaây vôùi muïc ñích nhö chuùng noùi: “khai hoaù nhöõng daân toäc chöa vaên minh”. Coù phaûi vaäy khoâng? Xin thöa khoâng. Phaàn lôùn chuùng chieám nhöõng vuøng ñaát coù neàn vaên minh ñaõ toàn taïi haøng ngaøn naêm tröôùc. Vaäy boïn thöïc daân ñeán ñoù ñeå laøm gì? Leõ taát nhieân laø ñeå noâ dòch daân toäc ñoù, bieán hoï thaønh noâ leä thôøi ñaïi môùi - coâng nghieäp hoaù. Khai hoaù baèng caùch gieát taát caû nhöõng ai choáng ñoái. Döôùi ñaây laø nhöõng con soá bieát noùi veà cheá ñoä “khai hoaù gieát ngöôøi” aáy ñöôïc Baùc Hoà ghi laïi.

Trong cuoán Nguyeãn AÙi Quoác leân aùn Chuû nghóa thöïc daân NXB Söï Thaät, Baùc ñaõ döïa theo nhöõng lôøi keå, nhöõng baøi ñöôïc ñaêng treân caùc baùo chí chính quoác cuõng nhö thuoäc ñòa,  Baùc vieát: "Moät teân thöïc daân noï noåi giaän vì khoâng theå baét hai ngöôøi ñaày tôù baûn xöù cuûa haén laøm khoâng coâng, ñaõ ñem troùi hai ngöôøi ñoù vaøo coät, doäi daàu hoaû leân roài thieâu soáng”.

“Nhöõng teân thöïc daân khaùc ñem nheùt mìn vaøo moàm hay haäu moân nhöõng ngöôøi da ñen vaø ñem ñoát cho noå”.

“Moät vieân chöùc khoe laø moät mình haén ñaõ gieát 150 ngöôøi baûn xöù, chaët 60 baøn tay, ñoùng treân caây thaäp töï nhieàu ñaøn baø - treû em, vaø treo raát nhieàu caùc ngöôøi bò baêm leân töôøng caùc laøng maø  haén ñöôïc trao cho cai trò. Moät coâng ty khai khaån ñoàn ñieàn noï, ñaõ laøm cheát 4.500 ngöôøi lao ñoäng baûn xöù taïi rieâng ñoàn ñieàn cuûa noù”.

Boïn thöïc daân nhö moät con quyû huùt maùu ngöôøi. Chuùng gieát raát nhieàu ngöôøi Phi Chaâu, thaäm chí coù nhieàu boä laïc Phi Chaâu bò xoaù soå vì khoâng coøn moät boùng ngöôøi. Haàu nhö moïi teân thöïc daân ñeàu tham gia vaøo vieäc dieät daân toäc Phi. Nhö: ôû Coâng Goâ thuoäc Bæ chæ trong voøng 20 naêm (1891 - 1911) daân soá ôû ñaây giaûm töø 25 trieäu coøn laïi 8,5 trieäu, giaûm ñeán 16,5 trieäu. Coøn Coânggoâ thuoäc Phaùp, vôùi daân soá chæ 20.000 ngöôøi, nhöng khi Phaùp vaøo chæ sau 17 naêm (1894 - 1911) thì daân soá coøn laïi chæ 9.700 ngöôøi, giaûm ñeán 10.300. Trong voøng töø cuoái theá kyû XIX ñeán 1914 hai boä laïc Heraroâ vaø Ca-ma (Ñöùc) bò gieát ñeán 9.500 ngöôøi. Coøn ôû ngoaïi oâ Ma-di-ya (YÙ thì coøn khuûng khieáp hôn, chæ trong moät ngaøy coù ñeán 4.000 ngöôøi bò gieát. ÔÛ boä laïc Ma-ta-beâ-leâ (Anh) chæ  trong moät naêm (1895) coù ñeán  3.000  ngöôøi bò gieát.

Ñeå keát thuùc phaàn vieát veà cheá ñoä noâ leä vaø chính saùch xaâm löôïc cuûa boïn thöïc daân phong  kieán ôû Chaâu Phi, toâi xin möôïn lôøi cuûa chuû tòch  Hoà Chí Minh ñaõ keát toäi toaøn  boä chuû nghóa thöïc daân ôû Chaâu Phi cuõng nhö ôû nhöõng nôi khaùc:

“Lòch söû vieäc ngöôøi AÂu xaâm chieám thuoäc ñòa naøo, töø ñaàu ñeán cuoái ñeàu vieát baèng  maùu cuûa ngöôøi daân baûn xöù”.