Những bạo chúa nổi tiếng thế giới

PHAÀN V

DOØNG HOÏ NGUYEÃN ÔÛ VIEÄT NAM

I - Naêm AÁt Tî (1545) Nguyeãn Kim bò haøng töôùng nhaø Maïc laø Döông Chaáp Nhaát ñaàu ñoäc cheát. Keå töø ñoù moïi quyeàn haønh maø Nguyeãn Kim naém tröôùc ñaây giôø rôi vaøo tay Trònh Kieåm caû. Trònh Kieåm sôï hai ñöùa em vôï seõ chia quyeàn löïc vôùi mình. Chính vì vaäy oâng ñaõ tìm caùch haõm haïi hoï vaø Trònh Kieåm ñaõ ra tay gieát cheát ñöùa con trai tröôûng cuûa Nguyeãn Kim laø Nguyeãn Uoâng, Nguyeãn Hoaøng laø con thöù sôï haõi, maø cuõng deã hieåu thoâi, anh trai mình thì bò gieát roài, phieân mình thì chaúng bao laâu nöõa, cuõng coù theå ngaøy mai, thaäm chí hoâm nay cuõng neân. Döôùi söï chæ baûo cuûa Trình Quoác Coâng Nguyeãn Bænh Khieâm, Nguyeãn Hoaøng xin vaøo traán thuû ñaát Thuaän Hoaù vaø ñaõ ñöôïc Trònh Kieåm chaáp nhaän. Taïi sao Trònh Kieåm muoán haõm haïi anh em nhaø Nguyeãn Hoaøng maø laïi cho Nguyeãn Hoaøng vaøo Thuaän Hoaù? Ñoù chính laø Trònh Kieåm nghó vaøo Thuaän Hoaù thì seõ möôïn tay nhöõng ngöôøi ôû ñaáy gieát cheát, hoaëc laø ôû ñoù boïn troäm cöôùp nhieàu seõ khoâng ñeå yeân cho Nguyeãn Hoaøng. Nhöng Trònh Kieåm ñaâu ngôø raèng, nhôø nhö theá maø nhaø Nguyeãn ñaõ baét ñaàu caùt cöù töø ñoù. Keå töø khi Nguyeãn Hoaøng cuøng gia quyeán vaø caùc töôùng lónh cuûa mình nhö: Nguyeãn Ö Dó, Toáng Phöôùc Trò, Maïc Caûnh Huoáng…Töø ñaát Gia Mieâu - Toáng Sôn - Haø Trung - Thanh Hoaù vaøo ñaát Thuaän Hoaù cho ñeán vò vua cuoái cuøng laø Baûo Ñaïi traûi qua 9 chuùa13 vua toàn taïi 387 naêm (1558 - 1945). Hoï ñaõ traûi qua bieát bao laø soùng gioù nhö: ñaùnh nhau vôùi vua Leâ - chuùa Trònh, ñaùnh nhau vôùi nhaø Maïc. Tieáp ñeán trong phong traøo noâng daân Taây Sôn, döôùi söï daãn daét cuûa Nguyeãn Hueä - Quang Trung. Vaø coù luùc ta töôûng chöøng doøng hoï Nguyeãn bò xoaù teân vaø khoâng coøn naém quyeàn bính ñöôïc nöõa. Ñoù laø khi maø lôïi duïng quaân Taây Sôn quaáy roái ôû Nam, ôû Ñaøng Ngoaøi chuùa Trònh khi ñoù laø Tónh Nam vöông Traïnh Saâm, 1774 sai Hoaøng Nguõ Phuùc laø moät teân hoaïn quan ñöôïc phong laøm töôùng daãn quaân ñaùnh vaøo Phuù Xuaân vôùi 10 vaïn quaân. Vaø ñích thaân Trònh Saâm cuõng xuaát chinh vaø chính quyeàn hoï Nguyeãn ñaõ bò laät ñoå. Sau ñoù quaân Taây Sôn ñaùnh tan quaân cuûa vua Leâ - chuùa Trònh laäp neân vöông trieàu Taây Sôn. Quaân Nguyeãn Hueä vaãn tieáp tuïc truy kích taøn quaân chuùa Nguyeãn ôû Gia Ñònh thaønh, nhöng quaân Taây Sôn khoâng theå baét ñöôïc Nguyeãn AÙnh. Vaø töø vuøng ñaát Gia Ñònh, Nguyeãn AÙnh ñaõ noåi daäy nhaèm laáy laïi vöông quyeàn ñaõ maát. Ñöôïc söï giuùp ñôû cuûa ngoaïi vieän, Nguyeãn AÙnh ñaõ laáy ñöôïc giang san, Ñaát nöôùc thu veà moät moái töø AÛi Nam Quan ñeán muõi Caø Mau. Ñaát nöôùc ta laàn ñaàu tieân ñöôïc thoáng nhaát. Nguyeãn AÙnh leân ngoâi vua laáy hieäu laø Gia Long. Phaàn veà Gia Long toâi seõ noùi ôû phaàn sau cuõng naèm trong muïc naøy. Döôùi ñaây toâi chæ noùi xô qua veà söï taøn baïo cuûa vua, quan chuùa vuøng cuûa doøng hoï Nguyeãn.

Töø ñaàu theá kyû XVIII, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu (1691 - 1725) töï cho mình laø ngöôøi suøng Phaät giaùo, sai ngöôøi xaây nhieàu chuøa chieàn. Rieâng vieäc truøng tu vaø môû roäng chuøa Thieân Muï (1714), nhaân daân phaûi phuïc dòch suoát moät naêm môùi xong. Phuùc Chu coøn sai ngöôøi mang vaøng baïc sang Chieát Giang mua hôn 1.000 boä kinh Phaät ñaët trong chuøa. Phuùc Chu töï ñaët hieäu laø “Thieân Tuùng Ñaïo Nhaân” maø coù ñeán 146 con vöøa con trai vöøa con gaùi. Ñeán ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765), thì söï truïy laïc cuûa chuùa Nguyeãn ñaõ taêng leân ñeán cöïc ñoä. Rieâng ôû Phuù Xuaân (Hueá) Phuùc Khoaùt xaây döïng raát nhieàu laâu ñaøi, cung ñieän theo quy moâ moät ñeá ñoâ. Caùc quyù toäc, quan laïi thöôøng nuoâi nhöõng ñoäi haùt tuoàng hay ca nhaïc rieâng ñeå phuïc vuï nhöõng buoåi yeán tieäc lieân mieân. Baáy giôø ôû Ñaøng Trong löu haønh caâu ca:

“Ai ôi ngaãm laïi maø coi,

Ngoïc vaøng con haùt, toâi ñoøi thaèng daân”.

Phaûn aùnh loøng caêm giaän cuûa nhaân daân tröôùc cuoäc soáng sa ñoaï cuûa boïn thoáng trò. Ñaøng Trong. Trong khi ñoù laïi bò theâm naïn hoï ngoaïi hoaønh haønh, ñoù laø loaïn Tröông Phuùc Loan. Sau khi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765) qua ñôøi, yù cuûa Nguyeãn Phuùc Khoaùt laø muoán laäp Nguyeãn Phuùc Luaân leân thay. Phuùc Luaân laø moät ngöôøi khoâi ngoâ tuaán tuù, laø con thöù hai cuûa Nguyeãn Phuùc Khoaùt. Nhöng neáu nhö vaäy thì ngoaïi thaàn (hoï ngoaïi) Tröông Phuùc Loan maát quyeàn, khoâng theå loäng haønh, neân ñaõ laäp Nguyeãn Phuùc Thuaàn khi ñoù môùi 12 tuoåi leân ngoâi. Phuùc Thuaàn sinh ngaøy 31/12/1753 leân ngoâi naêm 1765, coøn Phuùc Luaân thì bò baét giam. Thaày daïy hoïc cho Luaân thì cuõng bò gieát haïi bôûi Tröông Phuùc Loan, oâng aáy teân laø Tröông Vaên Haïnh. Ñöùng tröôùc söï loäng haønh cuûa Tröông Phuùc Loan, caùc toân thaát ñaïi thaàn muoán haõm haïi y. Hoï laáy troäm aán cuûa Loan vaø giaû thö cuûa Loan thoâng ñoàng vôùi quaân Taây Sôn. Quan giöõ chöùc tham möu teân laø Taù (khoâng bieát hoï)ï baét ñöôïc thö aáy, lieàn ñöa cho Toân Thaát Vaên. Vaên ñaõ taâu leân vôùi chuùa trò toäi Phuùc Loan. Nhöng chuùa laïi nghe theo lôøi kieâu oan cuûa Loan maø tha toäi cheát.

Sau khi ñöa Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi, Loan töï phong laø Quoác Phoù vaø naém heát moïi quyeàn haønh töø chính trò ñeán kinh teá. Sau khi ñöôïc chuùa khoâng xeùt hoûi veà böùc thö vu oan kia, Phuùc Loan ñaõ ra tay gieát Taù vaø caû Toân Thaát Vaên… Phuùc Loan sai ngöôøi thu rieâng vaøng baïc töø caùc moû vaøng nhö Thu Boàn, Ñoàng Höông vôùi danh nghóa laø thu thueá, nhöng 10 phaàn thì chæ noäp vaøi phaàn, soá coøn laïi loït vaøo tay Loan vaø boïn caän thaàn. Chính quyeàn Ñaøng Trong baét ñaàu thoái naùt.

Ngoaøi Loan, ra coøn coù boïn thaân caän cuûa Loan, maø keû ñaàu tieân laø Nguyeãn Noaõn, moät teân quaàn thaàn voâ laïi, chaúng coù coâng caùn vaø tích söï gì, ngaøy ñeâm aên chôi sa ñoaï, nghieän röôïu, suoát ngaøy say söa chaúng bieát gì nöõa. Coøn nöõa teân Nguyeãn Nghieãm (khoâng phaûi laø Nguyeãn Nghieãm Baéc Haø - cha cuûa ñaïi thi haøo Nguyeãn Du döôùi tröôùng cuûa vua Leâ - chuùa Trònh), coù leõ oâng ta khoâng phaûi laø ngöôøi hoï Nguyeãn, maø hoï Nguyeãn cuûa haén ta laø do ñöôïc ban quoác tính. Vì theo toâi ñöôïc bieát döôùi tröôùng cuûa Tröông Phuùc Loan coù Chöôûng Dinh Cô Toân Thaát Nghieãm (coù theå chính ñaây chaêng?) laø ngöôøi ñöôïc chuùa yeâu thöông, nhöng laïi say meâ töûu saéc, khoâng lo gì ñeán vieäc trieàu chính. Haén ta laáy 120 vôï leõ, trong nhaø thì chaâu baùu chaát ñaày nhaø, noù cuøng vôùi Toân Thaát Vieân laøm loaïn trieàu chính cuøng Tröông Phuùc Loan, laø nhöõng teân caän thaàn cuûa Nguyeãn Phuùc Thaàn - Ñònh Vöông. Khi cuøng chuùa Trònh vaøo ñaùnh chuùa Nguyeãn ôû Thuaän Hoaù, thaáy chuùa Nguyeãn duøng ngöôøi theá thì Leâ Quyù Ñoân ñaõ thoát leân: “duøng ngöôøi nhö theá hoûi sao khoâng maát nöôùc”.

Tröôùc khi keát thuùc veà caùc chuùa Nguyeãn toâi xin cheùp böùc thö cuûa Nguyeãn Cö Trinh, Tuaàn vuõ Quaûng Ngaõi, daâng leân chuùa Theá Toâng naêm Taân Muøi (1751). Qua ñoù ta coù theå thaáy tình caûnh khoán cuøng cuûa nhaân daân Ñaøng Trong tröôùc khi Taây Sôn khôûi nghóa. Ñaây laø böùc thö toâi trích töø saùch Vieät Söû xöù Ñaøng Trong cuûa Phan Khoang.

“Daân laø goác nöôùc, goác khoâng vöõng thì nöôùc khoâng yeân, ngaøy thöôøng khoâng laáy aân hueä maø keát loøng daân, ñeán luùc coù vieäc seõ nöông caäy vaøo ñaâu? Troäm lo: Trong daân gian moái teä chaát chöùa ñaõ nhieàu, neáu cöù an theo thoùi thöôøng, giöõ leà loái cuõ, khoâng tuyø lôøi theâm, bôùt, laäp baøy kyû cöông, thì moät aáp chaúng laøm ñöôïc, huoáng chi moät nöôùc. Nay vieäc gaây teä haïi cho daân laø: caáp lính, nuoâi voi, vaø naïp tieàn aùn. Ngoaøi ra, coøn söï nhuõng phí quaù leä raát nhieàu, nhöng vieäc aáy thuoäc veà kinh kyø, (toâi) khoâng giaùm vöôït chöùc noùi ra. Xin noùi nhöõng vieäc trong chöùc phaän: Daân Quaûng Nghóa chòu thoáng thuoäc nhieàu nôi, ñaõ chòu leänh cuûa nha tröôøng sai dö, laïi chòu leänh cuûa nha tröôøng ñieàn toâ, laïi chòu leänh caùc nha sai vieân vi töû, laïi chòu leänh cuûa caùc sai vieân ñaàu nguoàn, laïi phaûi chòu leänh baûn phuû laïi chòu leänh quan, laïi nha moân, laïi chòu leänh caùc sai nhaân, laïi chòu leänh ngöôøi ñi saên ngang doïc, haù chaúng phaûi 10 con traâu ñeán 9 ngöôøi chaên? Ngheøo khoå, thaát nghieäp raát laø ñaùng thöông, ñaõ khoâng coù haèng saûn, laøm sao giöõ ñöôïc haèng taâm? Trong luùc bình yeân maø loøng daân coøn raát dao ñoäng, moät mai coù vieäc thì cheá ngöï sao kòp?” Nhaân ñoù trình baøy boán ñieàu khoán teä vaø caùch cöùu chöõa nhö sau:

1) Phuû huyeän laø chöùc thaân daân maø gaàn ñaây khoâng giao cho traùch nhieäm laøm vieäc, chæ cho khaùm hoûi vieäc töø tuïng, thì ñaët chöùc huyeän quan chæ laø hö danh maø ngöôøi daân baùch taùnh chòu leänh ôû nhieàu cöûa, muoán an nghieäp, sao coù theå ñöôïc? Xin töø nay trôû ñi, tieàn, thoùc thueá sai dö, ñieàn toâ, bieät taûi, bieät naïp, thueá nguï loäc caùc nha, thueá ñaàu nguoàn, heát thaûy ñeàu giao cho Tri huyeän bieân thu, chuyeån giao cho quan Quaûng Nam ñeä naïp, ñeå khoûi nhieàu phieân chöùc phieàn nhieãu.

2) Töø tröôùc ñeán nay, caùc quan Phuû, Huyeän phuû troâng vaøo söï baét bôù, tra hoûi maø laáy nguï loäc, khieán cho daân caøng hao, tuïc daân caøng baïc. Vaäy xin ñònh caáp loäc thöôøng vaø tuyø lieâm, tham, sieâng, nhaùc maø thaêng, giaùng.

3) Daân laäu coù hai haïng, coù haïng traùnh lao dòch, troán thueá maø ñi lang thang, coù haïng bò ñoùi reùt thieát thaân maø phieâu daït; nay khoâng chia ñaúng haïn maø laïi cho vaøo soå thu thueá taát caû, thì chuùng aét sôï haõi, roài hoaëc ñi troäm cöôùp, xaõ aáy phaûi boài thöôøng thueá cho caùc quan, thì hoï chòu sao noåi? Xin töø nay xeùt nhöõng daân laäu, ngöôøi laøm aên ñöôïc thì thu thueá nhö leä, ngöôøi ñoùi reùt khoán caáp thì vaãn mieãn thueá cho, tuyø caùch maø voã nuoâi, ñeå cöùu soáng daân baàn cuøng.

4) Daân neân ñeå cho yeân, khoâng neân laøm cho ñoäng, ñoäng thì deã loaïn, yeân thì deã trò. Nay sai ngöôøi ñi saên baén ngoaøi nuùi, tìm gaø, ñoøi ngöïa, boïn ngöôøi aáy khoâng theå theo yù toát cuûa ngöôøi beà treân maø laïi khuaáy nhieãu, laøm khoå sinh daân; laïi coù nhieàu ngöôøi daõ maïo, ñeán ñaâu cuõng hieáp troùc, laøm cho daân raát oaùn thaùn. Xin töø nay trôû ñi, sai ngöôøi laøm vieäc gì cuõng phaûi coù baèng tích, khi ñeán, khi ñi, phaûi trình quan ñòa phöông, ñeå coù theå xeùt roõ thò, phi, thöïc, giaû; neáu coù nhieàu daân thì xin (cho quan ñòa phöông) ñöôïc tieän nghi xöû trò, hoaëc ñem vieäc aáy taâu leân, ñeå cho loøng daân ñöôïc yeân tónh, khoûi gaây dao ñoäng”.

II- Nguyeãn Aùnh - Gia Long:

 Sau khi bò ñuoåi vaøo Gia Ñònh, taäp ñoaøn chuùa Nguyeãn ñaõ ñöa Nguyeãn Phuùc AÙnh leân ngoâi chuùa ôû Saøi Goøn (1780). Sau ñaõ nhôø söï giuùp ñôû cuûa Phaùp, Nguyeãn AÙnh ñaõ ñaùnh tan trieàu Taây Sôn maø chính thöùc leân ngoâi hoaøng ñeá (1802) laáy hieäu laø Gia Long. Vöøa leân ngoâi ñaõ ban haønh nhöõng ñaïo luaät vaø taêng cöôøng boä maùy ñaøn aùp caùc phong traøo phaûn khaùng khaép nôi trong nöôùc, thieát laäp ôû nöôùc ta cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá, thi haønh moät loaït chính saùch nhaèm cuûng coá vaø baûo veä quyeàn lôïi cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán.

Nguyeãn AÙnh - Gia Long, vò vua ñaàu tieân cuûa trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802 - 1819). OÂng ñöôïc xem laø moät trong nhöõng vò vua taøn aùc nhaát trong lòch söû Ñaïi Vieät ta. Nhö treân ñaõ noùi, nhôø söï giuùp ñôû cuûa ngoaïi vieän, töø ñaát Gia Ñònh Thaønh, Nguyeãn AÙnh baét ñaàu phaùt ñoäng cuoäc ñaáu tranh giaønh laïi vöông trieàu ñaõ maát veà tay Taây Sôn. Sau raát nhieàu thaùng ngaøy gian khoå ñaáu tranh, traûi qua bieát bao laø gian khoå, vaát vaû, chòu bao cöïc nhoïc boân taåu khaép nôi. Khi thì ôû Ñaïi Vieät, khi thì ôû Xieâm La, coù khi thì leânh ñeânh ngoaøi bieån khôi daït daøo soùng gioù, möa baõo baäp beành ñeå traùnh söï truy kích cuûa quaân Taây Sôn. Sau bieát bao soùng gioù aáy, coâng lao cuûa oâng ñaõ ñöôïc ñaùp ñeàn moät caùch xöùng ñaùng, laät ñoå vöông trieàu Taây Sôn ñang muïc naùt do boïn ngoaïi thích, do Buøi Ñaéc Tuyeân laø thaùi sö loäng quyeàn (1778 - 1802), Nguyeãn AÙnh leân ngoâi hoaøng ñeá. OÂng ñaõ laøm gì?  Taøn baïo nhö theá naøo maø ngöôøi ñôøi ñaõ ñöa oâng vaøo naèm trong nhöõng vò baïo chuùa aùc ñoäc nhaát Ñaïi Vieät, vaø hôn theá nöõa laø moät trong nhöõng vò baïo chuùa noåi tieáng theá giôùi? Döôùi ñaây toâi xin noùi veà ñeàu aáy. Nhöng tröôùc heát toâi xin noùi sô qua veà nhöõng chính saùch cuûa oâng.

Tröôùc heát ta haõy xeùt veà maët kinh teá cuûa Gia Long. OÂng ñaõ thöïc hieän chính saùch baàn cuøng hoaù noâng daân, vaø ruoäng ñaát ñeàu taäp trung vaøo tay caùc ñòa chuû quan laïi. Buoäc noâng daân coù ruoäng tröôùc kia ñöôïc Taây Sôn giao cho phaûi traû laïi cho chuû cuõ. Ñaây chính cuõng chính laø “bieän phaùp phuïc hoài, cuõng coá cheá ñoä tö höõu ruoäng ñaát cuûa giai caáp ñòa chuû phong kieán. Thöïc hieän chính saùch naøy, noâng daân bò töôùc heát ruoäng ñoaït heát ruoäng ñaát, laïi phaûi chòu toâ thueá heát söùc naëng neà vaø raát nhieàu loaïi thueá khaùc nöõa. Ngoaøi ra ñeå xaây döïng kinh ñoâ Phuù Xuaân, Nguyeãn AÙnh ñaõ huy ñoäng lao dòch raát lôùn. Coäng theâm thieân tai luõ luït trieàn mieân, daân ñoùi keùm, ruoäng hoang ngaøy caøng nhieàu do noâng daân boû laøng ra ñi. Ñöùng tröôùc tình hình ñoù vua Nguyeãn ñaõ ban haønh chính saùch khai hoang môû ñaát nhöng chaúng ñem laïi keát quaû gì. Ngoaøi ra coøn ban haønh chính saùch “öùc thöông” ñaõ laøm cho thöông nghieäp khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Thöïc hieän chính saùch beá quan toaû caûng, bò haïn cheá cuõng raát ngaët ngheøo.

Sau khi leân ngoâi (02/05/1802), Gia Long laáy teân nöôùc laø Nam Vieät, nhöng sau ñoåi thaønh Vieät Nam. “Vieät Nam khôûi nghieäp xaây neàn”, quaû laø nhaø tieân tri cuûa Vieät Nam laø Nguyeãn Bænh Khieâm ñoaùn khoâng sai, caâu noùi aáy 500 naêm veà tröôùc nay thaønh hieän thöïc. Ñeán thôøi Minh Maïng (1820 - 1840) ñoåi teân nöôùc laø Ñaïi Nam. Veà trieàu chính nhaø vua laø ñaáng toái cao, khoâng ñaët teå töôùng, khoâng laáy traïng nguyeân, khoâng laäp hoaøng haäu, khoâng phong vöông goïi laø “töù baát laäp”. Trong noäi caùc thaønh laäp saùu boä: boä Laïi, boä Hoä, boä Leã, boä Binh, boä Hình, boä Coâng, moãi boä coù moät coâng vieäc rieâng, ñöùng ñaàu moãi boä laø vieân Thöôïng thö. Döôùi 6 boä laø 6 khoa: Laïi, Hoä, Leã, Binh, Hình, Coâng, do caáp söï chung ñöùng ñaàu. Ngoaøi ra coøn co 6 töï laø: Thaùi, Thöôøng, Ñaïi, Lyù, Quang Loäc, Hoàng Loâ, Thaûo Boäc…do töï khaùnh ñöùng ñaàu. Khoâng chæ coù vaäy, ngoaøi ra coøn coù caùc cô quan chöùc naêng khaùc goïi laø caùc vieän, giaùm, quaùn, ty, phuû taøo…

Nhaø Nguyeãn ñaõ toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc töø trung öông ñeán ñòa phöông raát chaët cheõ,   nhaèm  ñaûm  baûo  taäp trung quyeàn löïc vaøo tay trieàu ñình trung öông maø ñöùng ñaàu laø nhaø vua. Moïi cô quan töø trung öông ñeán ñòa phöông ñeàu ñöôïc quy ñònh cuï theå roõ raøng, nhaø Nguyeãn ñaõ xaây döïng ñöôïc moät boä maùy nhaø nöôùc coù quy moâ lôùn nhaát vaø hoaøn thieän nhaát cuõng nhö coù tính heä thoáng nhaát trong lòch söû nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam.

Ngay sau khi laáy laïi ñöôïc vöông quyeàn, trieàu Nguyeãn maø ñöùng ñaàu laø Nguyeãn AÙnh ñaõ boäc loä söï taøn aùc cuûa mình, ñoù chính laø chính saùch traû thuø vaø ñaøn aùp daõ man nhaø Taây Sôn. Sau khi leân ngoâi, Gia Long (Nguyeãn AÙnh) ñaõ toå chöùc leã hieán phuø, boá caùo trôøi ñaát, toå tieân veà vieäc mình ñaõ ñaùnh tan trieàu Taây Sôn, boïn Nguî trieàu (Taây Sôn) taát caû ñaõ bò baét töø vua quan ñeán taát caû caùc gia ñình trong hoaøng toäc, quan laïi…Vieäc khoâi phuïc laïi vöông trieàu cuûa doøng hoï ñaõ hoaøn taát. Söù meänh cao quyù toå tieân giao ñaõ thaønh coâng. Gia Long ñaõ cho ñöa vua toâi Taây Sôn ra tröôùc ñieän ñeå haønh hình. Tröôùc khi haønh hình Quang Toaûn vaø quaàn thaàn Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh ñaõ cho hoï chöùng kieán caûnh töôïng ruøng ngöôøi, môùi nghe qua ta cuõng caûm thaáy gheâ rôïn huoáng chi laø nhìn thaáy nöõa. Ñaáy xem nhö ñoøn traán aùp tinh thaàn, nhaèm laøm cho yù chí Quang Toaûn nhuûn baïi. Ñoù laø haønh ñoäng gì?

Tröôùc heát Gia Long cho bôùi moà maõ (theo ñuùng nghóa cuûa töø naøy) ñem thi theå cuûa cha meï Quaûng laø Nguyeãn Hueä vaø chính cung hoaøng haäu ngöôøi hoï Phaïm cuøng vôùi Nguyeãn Nhaïc vaø Nguyeãn Löõ vaø nhöõng ngöôøi khaùc trong doøng hoï Taây Sôn tröôùc saân trieàu. Khoâng chæ coù vaäy, ngöôøi cheát cuõng chaúng theá maø tha, sai boû nhöõng thi theå aáy vaøo moät caùi gioû lôùn roài cho quaân lính laàn löôïc ñi tieåu vaøo. Tieáp ñoù laáy ba caùi soï Nguyeãn Nhaïc - Nguyeãn Hueä - Nguyeãn Löõ xieàng xích laïi vaø ñem giam trong thaønh Phuù Xuaân, nhöng sau ñoù khoâng ai troâng thaáy ba caùi soï ñaâu nöõa. Theo moät soá taùc giaû vieát thì ba caùi soï aáy vaãn ñöôïc troâng coi caån thaän vaø noù cuõng raát laø thieân, quaân lính nhieàu ngöôøi ñaõ ñöôïc nhöõng vong linh cuûa Taây Sôn phuø hoä, hoï tin nhö vaäy neân ñaõ toân thôø ba anh em nhaø Taây Sôn. Sau ñoù hoï thaáy khoâng theå ñeå ba caùi soï bò xieàng nhö theá ñöôïc neân ñaõ ñem choân vaø baùo vôùi nhaø vua laø ñaõ bò troäm. Quaân lính ñaõ ñem soï choân beân caïnh moät caùi am nhoû, nhöng sau am ñoù bò ñoå naùt vaø ba caùi soï aáy khoâng hieåu sao cuõng bieán maát. Coøn nhöõng xaùc ñaõ bò tieåu vaøo ñoù thì Gia Long cho giaõ nhöø nhuyeãn vaø cho Quang Toaûn nhìn taän maét, neáu nhaém maét thì bò ñaùnh taøn nhaãn. Tieáp theo haønh ñoäng ñoù, nhöõng caùi xaùc ñaõ bò giaõ naùt Nguyeãn AÙnh ñaõ cho nheùt chuùng vaøo maét Quang Toaûn. Hieän nay raát nhieàu nhaø söû hoïc cho raèng: Nguyeãn Hueä ñaõ khoâng bò bôùi moä, vì tröôùc khi cheát theo lôøi traên troái cuûa Nguyeãn Hueä, trieàu Taây Sôn ñaõ bí maät choân vua ôû moät nôi bí maät naøo ñoù… quan ñieåm naøy phaàn lôùn laø do caùc nhaø nghieân cöùu Hueá neâu ra. Vaø cho ñeán nay, vieäc tìm laêng moä vua Quang Trung vaãn khoâng ngöøng tieán haønh, vôùi raát nhieàu giaû thuyeát ñöôïc ñöa ra.

Sau khi tra taán tinh thaàn Quang Toaûn, tieáp ñeán Gia Long ra leänh coät tay chaân Quang Toaûn vaøo chaân caùc con voi. Vaø sau ñoù döôùi söï ñieàu khieån cuûa caùc quaûn töôïng, caùc con voi chaïy ra boán phía ñeå xeù xaùc Quang Toaûn ra laøm nhieàu maûnh, maùu me leânh laùng giöõa ñình. Tieáp ñeán cho ñem nhöõng xaùc aáy ñem phôi giöõa chôï, treân caùc coät cao nhaát trong kinh thaønh, roài cho quaï dieàu ñeán ræa.

Coøn thieáu phoù Traàn Quang Dieäu (moät trong tam thieáu) laø choàng cuûa nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân, tröôùc ñoù Traàn Quang Dieäu ñaõ bò ruùt heát binh quyeàn, khi Taây Sôn coøn naém trieàu chính. Vaø ñaây cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm cho trieàu ñình Taây Sôn suïp ñoå.  Vì caû hai vôï choàng Traàn Quang Dieäu vaø nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân naém troïng traùch lôùn, khi choàng bò nghi oan vaø bò ruùt heát binh quyeàn, nöõ töôùng baét ñaàu nao loøng. Traàn Quang Dieäu vì ñaõ giaø vaø coù hieáu vôùi meï giaø neân ñaõ ñöôïc Gia long tha cho “khoûi bò xeù xaùc” maø chæ chaët ñaàu. Quaû thöïc laø moät chuyeän nöïc cöôøi, ñaõ traû thuø doøng hoï vaø vöông trieàu Taây Sôn, ñaõ xöû ngöôøi ta nhö vaäy maø coøn ban cho “aân hueä” ñöôïc cheát “toaøn thaây”, chæ vì…coù hieáu vôùi meï. Sau khi haønh hình Quang Dieäu, nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân laïi chöùng kieán caûnh con gaùi cuûa mình laø Traàn Bích Xuaân môùi 18 tuoåi (thöïc chaát chæ môùi 16 tuoåi thoâi) bò haønh hình. Nhöng Baø cuõng chaúng thaáy ñau ñôùn. Vì nöôùc maát thì maïng soáng mình chaúng laø gì caû. Khi bò voi xeù xaùc thì ngöôøi con gaùi ñau quaèng quaïi vaø goïi meï: meï ôi cöùu con vôùi! Nöõ töôùng ñaùp laïi: con ôi! Nöôùc maát thì nhaø tan, con haõy cheát moät caùch duõng caûm, chuùng ta khoâng theå cuøng chung soáng vôùi keû thuø…tieáp theo ñoù laø Nguyeãn AÙnh cho haønh hình nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân. Hieän nay coù hai giaû thuyeát noùi veà cuoäc haønh hình hai meï con nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân, moät laø nhö treân ñaõ noùi, coøn giaû thuyeát thöù hai cho raèng meï con nöõ töôùng bò xöû toäi laêng trì (töùc laø xeûo töøng mieáng thòt cho ñeán cheát môùi thoâi). Xin xem theâm lôøi noùi ñaàu cuõng trong saùch naøy ñeå bieát theâm veà xöû tuøng xeûo theá naøo.

Theo söï moâ taû laïi quang caûnh haønh hình cuûa giaùo só De La Bissacheøre (1807), khi ñoù ñaõ chöùng kieán caûnh töôïng ruøng rôïn aáy taû laïi: Nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân laø vò töôùng töôïng binh (coi binh ñoaøn voi) ñaõ töøng côûi voi ra traän. Baø khoâng heà sôï tröôùc caùc con voi ruøng rôïn kia ñang nhìn baø, nöõ töôùng böôùc thaúng tôùi beân chuùng vaø nhìn nhöõng con voi moät luùc thì baø quaùt lôùn khieán cho caùc con voi khoâng daùm xoâng vaøo daøy xeùo baø. Nhöng cuoái cuøng nhöõng con voi aáy khoâng theå chòu noåi caùc vieân phaùo ñöôïc caùc quaûn töôïng ñoát sau löng neân ñaõ saán tôùi chaïy quanh baø, moät hoài sau ñoù chuùng laáy voøi quaán nöõ töôùng maø vaät xuoáng chöù khoâng chaø nhö nhöõng laàn xöû caùc ngöôøi khaùc. Coù moät soá taøi lieäu thì moâ taû laïi raèng: Sau khi thaáy ñaøn voi khoâng chòu xoâng tôùi gieát nöõ töôùng, nhöõng quaûn töôïng ñaõ kích thích chuùng. Caùc con voi ñaõ quaán baø laïi vaø tung leân trôøi vaø laáy ngaø ñaâm thuûng taám thaân kieàu dieãm vaø daùng veõ oai phong cuûa nöõ töôùng Buøi Thò Xuaân. Sau khi nöõ töôùng cheát, ñaøn voi chaïy quanh xaùc baø roáng leân gheâ rôïn vaø khuûng khieáp.

Tuy nhieân cuoäc traû thuø quaân Taây Sôn cuûa nhaø Nguyeãn khoâng phaûi nhö vaäy laø keát thuùc. Coâng chuùa Ngoïc Haân, töùc laø Baéc Cung hoaøng haäu Leâ Ngoïc Haân, sau khi kinh ñoâ Phuù Xuaân thaát thuû, vöông trieàu maát. Ngoïc Haân cuøng hai con moät trai, moät gaùi ñoåi tính danh vaøo troán laãn vôùi daân ôû Quaûng Nam. Töôûng laø seõ ñöôïc yeân oån taïi ñaây. Nhöng söï vieäc khoâng mong ñôïi ñaõ ñeán, coù theå Ngoïc Haân cuõng ñaõ löôøng tröôùc ñieàu naøy, ñoù laø khoâng bao laâu sau khi baø vaøo ñaây thì bò phaùt hieän vaø bò baét. Ngoïc Haân uoáng thuoác ñoäc töï töû (coù leõ do Ngoïc Haân bò eùp töï töû, caùc tö lieäu ghi khoâng roõ) coøn hai con bò thaét coå cheát, ñoù laø naêm Kyû Muøi (1799), khi ñoù baø môùi 29 tuoåi. Moät tuoåi coøn raát treû vaø traøn ñaày söùc soáng. Suoát ngaøn ñôøi sau vaø vaãn maõi nhö theá, daân kinh thaønh Thaêng Long cöù moãi ñoä xuaân sang laïi ñeán ngaém hoa ñaøo ñoû thaém, maø nhôù laïi caønh ñaøo xuaân naêm Kyû Daäu, vua Quang Trung aùo baøo coøn vang tieáng suùng, voäi cho ngöïa traïm ñem caønh ñaøo Nhaät Taân vaøo Phuù Xuaân taëng ngöôøi vôï yeâu, baùo tin chieán thaéng.

Caùi cheát cuûa Ngoïc Haân vaøo naêm 1799 töôûng nhö vaäy laø yeân thaân döôùi naám moà. Nhöng khoâng phaûi vaäy, maø ngöôïc laïi sau khi cheát, baø vaãn chöa ñöôïc yeân tyù naøo. Ñoù laø chuyeän xaûy ra khi nghe tin con gaùi mình vaø chaùu ngoaïi cheát thaûm, Chieâu Nghi Nguyeãn Thò Huyeàn laø meï cuûa Ngoïc Haân hoaøng haäu vaø laø vôï cuûa vua Leâ Hieån Toâng (1740-1786) luùc naøy baø ñaõ trôû veà queâ vaø soáng taïi Phuø Ninh (tuïc goïi laø laøng Naønh - Baéc Ninh). Baø thaáy thöông con voâ haïn, khoâng theå ñeå con vaø chaùu khoâng ai chaêm soùc, baø lieàn thueâ ngöôøi vaøo troäm xaùc con vaø hai chaùu ñem veà mai taùng taïi queâ mình vaø baø ñaõ cho döïng mieáu thôø ôû ñoù. Töôûng nhö vaäy laø ñaõ ñöôïc yeân oån taïi ñaây, ñöôïc moà yeân maû ñeïp. Nhöng khoâng ngôø sau khi baø Chieâu Nghi cheát, vaø khoaûng 50 naêm sau khi ñöa Ngoïc Haân ra an nghó taïi choán naøy, vaøo thôøi Thieäu Trò nhaø Nguyeãn, do khoâng coù ai chaêm soùc ñeàn mieáu, neân ngoâi mieáu bò ñoå naùt. Luùc ñoù moät oâng tuù ngöôøi laøng Naønh nhôù ñeán nhöõng coâng lao cuûa baø Chieâu Nghi hoï Nguyeãn ñoái vôùi daân laøng, oâng ñaõ ñi quyeân tieàn söûa mieáu. Nhöng khoâng phaûi chuyeän ñeán ñoù laø keát thuùc, voán coù keû tö thuø vôùi oâng tuù, oâng ta ñaõ vaøo taän Phuù Xuaân ñeå toá caùo oâng tuù thôø “nguî Hueä”. Ngay laäp töùc, Thieäu Trò khoâng chòu buoân tha ñaõ ra leänh phaù ngoâi mieáu, ñaøo ba ngoâi moä leân vöùt xuoáng soâng, oâng tuù bò troïng toäi.

Quaû laø cuoäc ñôøi cuûa Leâ Ngoïc Haân ñaõ chòu ñöïng bao laø noåi khoå. Moät coâng chuùa nöôùc Ñaïi Vieät con cuûa vua Leâ, sau ñoù thì nhaø Leâ maát ngoâi, baø laïi trôû thaønh hoaøng haäu cuûa nhaø Nguyeãn Taây Sôn. Nhaø Taây Sôn cuõng chaúng toàn taïi ñöôïc bao laâu thì bò Nguyeãn AÙnh cöôùp ngoâi maát, baø buoäc phaûi soáng phieâu baïc ôû Quaûng Nam. Theá roài bò phaùt hieän vaø bò gieát. Nhöng cuoäc ñôøi ñeán ñaây vaãn chöa thoaùt khoûi noåi khoå. Ñuùng nhö vaäy, baø laïi khoâng ñöôïc moà yeân maõ ñeïp maø bò dôøi leân bôùi xuoáng, roát cuoäc chaúng coù moät maám moà duø nhoû, xaùc ñaõ bò neùm xuoáng soâng, baäp beành theo soùng nöôùc, nhö cuoäc ñôøi bao noåi baäp beành cuûa coâ coâng chuùa Ñaïi Vieät naêm naøo.

Khoâng nhöõng Gia Long traû thuø Taây Sôn moät caùch gheâ rôïn, maø Nguyeãn AÙnh coøn ra tay gieát haïi caùc trung thaàn. Ñoù chính laø caên beänh cuûa moïi vua chuùa saùng nghieäp gian nan vaø laâu daøi. Sau khi laáy ñöôïc ñaát, laäp ñöôïc nghieäp ñeá vöông thì ra tay gieát haïi caùc coâng thaàn. Hoï laø nhöõng ngöôøi ñaõ giuùp Gia Long laáy laïi ñöôïc vöông quyeàn leân ngoâi baùu. Trong soá ñoù coù caùc quan: Nguyeãn Vaên Thaønh laø ngöôøi ñaõ theo Nguyeãn AÙnh ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu laäp nghieäp, laø ngöôøi ñöùng ñaàu haøng coâng thaàn. OÂng laø choã döïa ñaùng tin caäy cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh khi môùi hôn ba möôi tuoåi. Tuy nhieân cuoäc ñôøi cuûa oâng cuõng ñaõ chòu voâ vaøn ñaéng cay tuûi nhuïc vaø oan khuaát chaúng coù ai baèng. Cuoäc ñôøi oâng ñaõ xaûy ra baûy söï kieän chaúng coù gì laø toát ñeïp cho laém. Döôùi ñaây toâi xin vieát veà söï kieän thöù baûy, vôùi söï kieän thöù baûy naøy ñaõ daãn ñeán moät keát thuùc thaät laø bi ñaùt vaø oâng ñaõ bò toäi cheùm ñaàu. Ñoù chính laø söï kieän xaûy ra naêm AÁt Hôïi (1815) vaø keát thuùc bi thaûm vaøo muøa heø naêm Ñinh Söõu (1817), khi ñoù oâng ñaõ ñöôïc trieäu veà kinh vaø phong laøm Trung Quaân. Luùc naøy, con cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh laø Nguyeãn Vaên Thuyeân ñoã cöû nhaân khoa Quyù Daäu (1813), thöôøng duøng thô vaên giao thieäp vôùi khaùch. Nghe noùi ôû Thanh Hoaù coù Nguyeãn Vaên Khueâ vaø Nguyeãn Ñöùc Nhuaän laø nhöõng ngöôøi nöùc tieáng hay chöõ, Nguyeãn Vaên Thuyeân lieàn sai moân haï laø Nguyeãn Tröông Hieäu ñeán môøi. Trong baøi thô gôûi hai ngöôøi coù caâu:

“Thöû hoài nhöôïc ñaéc sôn trung ñeá

   Taù ngaõ kinh luaân chuyeån hoaù cô”

(nghóa laø: thôøi nay, neáu maø coù ñöôïc vò chuùa trong nuùi kia ôû beân caïnh ñeå ta lo saép ñaët thì coù theå  xoay chuyeån ñöôïc cô trôøi).Vì moät quan caän thaàn ghen gheùt vaø ñoá kî, ñaõ vu cho Thuyeân con cuûa Thaønh muoán laøm phaûn. OÂng ta cuõng döïa vaøo baøi thô naøy, ngöôøi naøy khoâng ai khaùc ñoù chính laø Leâ Vaên Duyeät moät quan ñaàu trieàu döôùi tröôùng Nguyeãn AÙnh. Thuyeân thì bò toáng giam vaøo nguïc. Nguyeãn Vaên Thaønh thì chaïy ñeán caàu cöùu nhaø vua, oâng noùi: Toâi töø thuôû beù ñeán nay ñi theo beä haï, voán chaúng coù toäi gì, nay bò ngöôøi ta bòa ñaët ñeå haõm haïi toäi loãi, leõ ñaâu beä haï nhìn chuùng gieát toâi maø khoâng cöùu giuùp moät chuùt.

Nguyeãn Ñöùc Thuyeân thaáy theá heùt to leân raèng: Ngöôi coù toäi hay khoâng coù toäi, vieäc ñoù ñaõ coù coâng nghò cuûa trieàu ñình, sao laïi daùm voâ leã, xuoáng ngay. Tieáp sau ñoù thì oâng thaáy khoâng theå van xin hôn nöõa, neân oâng ñaõ töï töû. Tröôùc ñoù oâng ñaõ vieát moät tôø traàn tình, sau khi oâng cheát, quaân lính cuûa oâng laáy ñöôïc baûn traàn trình aáy vaø ñöa cho Hoaøng Coâng Lyù daâng vua. Lôøi traàn tình coù caâu: Sôùm reøn toái ñuùc, taïo cho cha con toâi toäi cöïc aùc, khoâng theå toá caùo vaøo ñaâu ñöôïc, cho neân chæ bieát cheát maø thoâi.

Sau khi ñoïc nhöõng lôøi aáy thì Nguyeãn AÙnh hoái haän, nhöng ñaõ muoän roài.

Treân ñaây toâi noùi sô qua veà vuï aùn cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh. Ngoaøi Thaønh ra coøn coù raát nhieàu coâng thaàn khaùc cuõng cuøng chung soá phaän nhö: Nguyeãn Vaên Taøi, chöùc tham luaän taû quaân cô cuõng bò xöû töû vaøo naêm Kyû Tî (1809). Naêm Bính Tyù (1816) Ñaëng Traàn Thöôøng cuõng bò xöû phaûi thaét coå cho cheát…

Noùi ñeán Gia Long ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán nhöõng coâng lao to lôùn cuûa oâng, ñoù laø: oâng laø ngöôøi ñaõ goùp phaàn ñöa Ñaát nöôùc laàn ñaàu tieân ñöôïc thoáng nhaát töø aûi Nam Quang ñeán muõi Caø Mau. Tuy trieàu Taây Sôn ñaõ thoáng nhaát Ñaát nöôùc, nhöng laïi chia thaønh ba khu vöïc do ba ngöôøi laøm chuû ba vuøng. Thöù nhaát laø heä thoáng chính quyeàn Nguyeãn Nhaïc laø anh caû ngöôøi laõnh ñaïo phong traøo Taây Sôn, xöng laø trung öông hoaøng ñeá ñoùng ñoâ ôû thaønh Quy Nhôn. Thöù hai laø cuûa Nguyeãn Hueä laø moät vò töôùng taøi ba cuûa nghóa quaân Taây Sôn, quaûn lyù töø vuøng Beán Vaùn - Quaûng Nam trôû ra. Ngaøy 25/11 naêm Maäu Thaân (22/12/1788) leân ngoâi hoaøng ñeá ñaët nieân hieäu laø Quang Trung. Thöù ba laø heä thoáng chính quyeàn Nguyeãn Löõ - Ñoâng Ñònh Vöông ñöôïc quyeàn cai quaûn ñaát Gia Ñònh. Vöông trieàu Taây Sôn tuy ñaõ thoáng nhaát nhöng laïi rôi vaøo caûnh quyeàn thaàn caùt cöù, cuõng theâm nöõa, tuy laø anh em moät nhaø nhöng hoï vaãn luoân nghi kî laãn nhau, choáng ñoái nhau. Ñieån hình coù moät laàn, Nguyeãn Hueä bieát yù ñoà cuûa Nguyeãn Nhaïc laø muoán chieám Phuù Xuaân, neân giaû vôø cheát gôûi thö baùo. Nghe vaäy Nguyeãn Nhaïc toác taû ra ngay, ñaàu tieân laø Nguyeãn Nhaïc muoán laáy moät ngöôøi vôï cuûa em mình, theá nhöng Nguyeãn Hueä laïi xuaát hieän vaø Nguyeãn Nhaïc trô treûn chaúng noùi naêng gì quay trôû laïi Quy Nhôn. Vieäc thöù hai, ñoù laø laàn Nguyeãn Hueä cheát thaät, Nguyeãn Nhaïc ra Phuù Xuaân nhöng chæ tôùi ñeøo Haûi Vaân hieän nay thì bò töôùng döôùi quyeàn cuûa Nguyeãn Hueä ñöôïc leänh ngaên chaën khoâng cho Nguyeãn Nhaïc ra chòu tan…Qua hai söï vieäc aáy ta cuõng thaáy söï baát ñoàng cuûa anh em Taây Sôn theá naøo. Neáu maø khoâng coù söï khuûng hoaûng trong noäi boä vöông trieàu Taây Sôn, thì lieäu Nguyeãn AÙnh coù laáy laïi ñöôïc vöông trieàu khoâng?

Ñoùng goùp thöù hai cuûa Gia Long ñoù chính laø ban haønh nhöõng ñaïo luaät coù giaù trò lôùn, “ luaät Gia Long” hay boä Hoaøng Trieàu luaät leä ban haønh naêm 1815. Cho bieân soaïn boä lòch söû nöôùc ta nhö boä “Vieät Söû thoâng Giaùm cöông muïc”… Ban haønh nhieàu bieän phaùp tích cöïc nhaèm phaùt trieån kinh teá noâng nghieäp. Cho khai thoâng keânh maùng, khai hoang môû ñaát, ñaép ñeâ. Ngoaøi ra trieàu Nguyeãn coøn khuyeán khích cheá ñoä tö höõu ruoäng ñaát, thöïc hieän chính saùch “nguï binh ö noâng”. Cho binh lính veà noâng thoân laøm ruoäng, khi coù vieäc thì goïi laïi, moät soá thì ôû laïi baûo veä bieân cöông hoaëc hoaøng thaønh. Hoï thay phieân nhau nhö vaäy. Ban haønh nhieàu chính saùch veà vaên hoaù tieán boä. Maëc duø ñaõ traû thuø Taây Sôn moät caùch khoâng thöông tieác, nhöng söû cuõ cuûa Taây Sôn, Gia Long xuoáng chieáu cho noäi thaàn thu thaäp laïi, ngoaøi söû ra coøn thu thaäp nhöõng vaên töï coøn soùt laïi cuûa ñôøi tröôùc. Vì cho raèng "ñoù cuõng laø daáu tích cuûa moät ñôøi” khoâng neân boû soùt.

Sau khi Gia Long maát, Minh Maïng noái ngoâi vaø keá ñeán laø Thieäu Trò, ñaát nöôùc ñöôïc thaùi bình, daân chuùng ñöôïc yeân oån laøm aên. Tuy nhieân ñeán thôøi Töï Ñöùc thì vôùi vieäc xaây thaønh Vaïn Nieân Cô thì ñaõ baét daân chuùng lao nhoïc naëng neà, thueá maù taêng leân, daân chuùng ñoùi khoå, bieát bao ngöôøi phaûi cheát döôùi chaân cuûa Vaïn Nieân Cô, daân gian coù caâu:

Vaïn nieân laø vaïn nieân naøo

Thaønh xaây khoùi bieát, thaønh ñaøo maùu daân.

Vaø nhöõng nhaân coâng xaây thaønh ñaõ khoâng theå chòu ñöïng noåi nöõa neân ñaõ ñöùng leân khôûi nghóa choáng laïi, maø ta thöôïng goïi laø “giaëc chaøy voâi”. Hoï ñaõ duøng nhöõng caùi chaøy ñeå troän voâi tieán vaøo kinh thaønh vaø vaøo ngay trong cung caám, trieàu ñình roái loaïn nhöng may thay nghóa quaân ñaõ khoâng bieát maët nhaø vua neân chaàn chôø, vì vaäy maø sau ñoù ñaõ bò quaân lính trieàu ñình phaûn coâng vaø tieâu dieät caû.

Ñeå vieát veà noåi khoå cuûa daân döôùi thôøi Töï Ñöùc toâi xin cheùp laïi hai baøi veø cuûa nhaân daân ta maø saùch lòch söû 7, saùch giaùo vieân ghi, qua ñoù ta coù theå thaáy daân ñaõ soáng theá naøo.      

BAØI I

“…Baét daân ñaøo keânh

Ñaøo möôøi thöôùc ruoäng

Boán möôi thöôùc daøi

Ño ñaát ñeám ngöôøi

Moät xuaát ñinh hai thöôùc

Baét ñaøo cho ñöôïc

Haïn trong möôøi ngaøy

Cai phoù toång, cai thaày

Khaát xin ñaøo moät thaùng

Daân tình ngao ngaùn

Coù keû troán khoâng ñi

Tìm leân ruù leân ri

Ñaøo khoai maøi cuû chuoái

Ngöôøi gaày buïng ñoùi

Chæ coøn moät boä xöông

Cai phoù toång khoâng thöông

Baét veà ñình noïc ñaäp

Vôï con theâm nheo nhoùc

Choàng laïi phaûi phu phen

Muoán vaïch caû trôøi leân

Keâu gaøo cho haû daï…”

BAØI II

“…Côm thì chaúng coù

Rau chaùo cuõng khoâng

Ñaát traéng xoaù ngoaøi ñoàng

Nhaø giaøu nieâm kín coång

Coøn moät boä xöông soáng

Vô vaát ñi aên maøy

Ngoài xoù chôï luøm caây

Quaï keâu vang boán phía

Xaùc ñaày nghóa ñòa

Thaây thoái beân caàu

Trôøi aûm ñaïm u saàu

Caûnh hoang taøn ñoùi reùt

Daân ngheøo cuøng kieät

Keû löu laïc tha phöông

Ngöôøi cheát chôï ñaày ñöôøng

Tröø boïn loøng lang daï thuù khoâng thöông

Ai ai thaáy chaúng ñau loøng xoùt daï

Saün buùt ñaây ta taû

Ñeå giöõ laïi vaøi caâu

Cho ngaøn vaïn naêm sau

Bieát caûnh tình cô cöïc

Laø caùi thôøi Töï Ñöùc”.

Cuõng trong thôøi kyø naøy, Ñaát nöôùc ta coù nguy cô bò maát bôûi söï xaâm laêng cuûa Thöïc daân phöông Taây maø ôû ñaây laø Thöïc daân Phaùp. Quaû laø nhö vaäy, ngay döôùi thôøi Töï Ñöùc, vieäc nhaø vua coù thaùi ñoä nhaân nhöôïng cho Phaùp chính laø söï tieáp tay cho Thöïc daân Phaùp xaâm löôïc nöôùc ta. Ngaøy 16/6/1883 Töï Ñöùc baêng haø, trieàu ñình roái loaïn. Duïc Ñöùc leân ngoâi chæ coù ba ngaøy thì bò quaàn thaàn laø Nguyeãn Vaên Töôøng, Toân Thaát Thuyeát vaø Traàn Tieån Thaønh cuõng nhö ñöôïc söï “cho pheùp” cuûa Ñöùc Töø Duõ (meï Töï Ñöùc) truaát pheá vaø giam loûng ôû Duïc Ñöùc ñöôøng vaø sau ñoù cheát vì ñoùi reùt. Sau khi truaát pheá Duïc Ñöùc thì hoï laïi ñöa Hieäp Hoaø leân thay. Vaø chính trong thôøi gian naøy nöôùc ta töøng böôùc ñaàu haøng thöïc daân Phaùp qua hai hieäp öôùc ngaøy 5/5/1862 daâng ba tænh mieàn Ñoâng Nam kyø cho Phaùp, ñoù laø khi Töï Ñöùc coøn soáng, ñeå ñoåi laáy moät maõnh ñaát nhoû ôû Gia Ñònh laø queâ ngoaïi cuûa Töï Ñöùc. Chöa heát, nhaø Nguyeãn cuõng tieáp tuïc kyù hoaø öôùc daâng luoân ba tænh mieàn Taây cho Phaùp (1867) cuõng döôùi thôøi Töï Ñöùc. Tieáp theo ñoù chính laø hoaø öôùc “daâng” nöôùc ta cho Phaùp. Vua quan thì nhu nhöôïc, caän thaàn thì ñaâm ra taøn nhaãn, chuyeân quyeàn ñoäc ñoaùn. Hieäp Hoaø leân ngoâi, nhöng chæ ôû ngoâi töø thaùng 6/1883 - 11/1883 roài bò truaát pheá vaø bò eùp buoäc phaûi töï xöû mình theo luaät “Tam Ban Trieàu Ñieån”. Vaø nhaø vua ñaõ bò Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng sai ngöôøi eùp vua töï töû. Tieáp ñoù laïi ñöa Kieán Phuùc leân thay, nhöng vò vua nhoû naøy thì quaù oám yeáu, ñau oám trieàn mieân, do khoâng coù meï neân nhaø vua ñöôïc baø Hoïc Phi saên soùc töø taám beù. Nay nhaø vua oám, baø cuõng ñöôïc giao nhieäm vuï saên soùc nhaø vua. Ñaây chính laø cô hoäi toát ñeå laáy loøng baø Hoïc Phi, neân Nguyeãn Vaên Töôøng ngaøy ñeâm ñeán ñeå “vaán an” baø vaø nhaø vua. Tuy nhieân hai ngöôøi laïi coù thaùi ñoä laúng lô, thaùi ñoä aáy töôûng laø che maét ñöôïc thieân haï, naøo ngôø ñaâu coù keû ngay beân mình maø khoâng hay. Thaáy haønh ñoäng cuûa hai ngöôøi ñoù, nhaø vua ñaâm ra töùc giaän ñaõ thoát leân: “laønh beänh roài ta seõ gieát cheát ba hoï nhaø ngöôi”. Nhöng hôûi oâi, nhaø vua chaúng theå naøo maø thöïc hieän ñöôïc caâu noùi ñoù, ngay caû ngaøy hoâm sau cuõng chaúng theå. Vì ngay hoâm ñoù, nhaø vua ñaõ baêng haø sau khi uoáng cheùn thuoác baø Hoïc Phi giao cho. Kieán Phuùc ôû ngoâi töø thaùng 12/1883-8/1884. quaû laø ngöôøi ñöông thôøi noùi chaúng sai tyù naøo:

“Nhaát giang löôõng quoác Nam phaân thuyeát

                                       Töù nguyeät tam vöông trieäu baát töôøng”

Nhieàu giai thoaïi keå laø chính OÂng Ích Khieâm ñaõ vieát caâu aáy. Hai caâu thô aáy tuy ngaén nguûi nhöng ñaõ noùi leân ñöôïc moät söï thaät lòch söû: Moät con soâng (Höông) maø ôû hai beân coù hai nöôùc Trieàu ñình nhaø Nguyeãn ôû bôø Baéc vaø Toaø Khaâm söù ñaïi dieän cho chính phuû baûo hoä ôû bôø Nam). Khoù coù theå noùi naêng thöông thuyeát ñöôïc gì. Boán thaùng coù ñeán ba vua (Duïc Ñöùc - Hieäp Hoaø - Kieán Phöôùc) ñoù chính laø trieäu chöùng khoâng bình thöôøng. Ñaây cuõng chính laø moät loái chôi chöõ heát söùc ñoäc ñaùo cuûa taùc giaû. Thuyeát, töôøng trong baøi thô naøy cuõng chính laø teân hai vò ñaïi thaàn Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng. Trong vuï aùn pheá laäp naøy coù theå noùi thöông taâm nhaát ñoù chính laø caùi cheát cuûa vua Duïc Ñöùc. Sau khi pheá boû Duïc Ñöùc thì bò quaûn thuùc ngay taïi Duïc Ñöùc ñöôøng, sau ñoù chuyeån sang giam ôû Thaùi Y Vieän vaø cuoái cuøng cheát vì ñoùi khaùt taïi Nguïc Thaát Thöøa Thieân ñeå laïi taùm baø vôï, 11 ngöôøi con trai (trong ñoù coù hoaøng töû Böûu Laân töùc vua Thaønh Thaùi sau naøy) vaø 8 ngöôøi con gaùi. Thi haøi nhaø vua boù sô saøi trong moät chieác chieáu vaø ñöôïc hai ngöôøi lính vaø moät vieân quyeàn xuaát ñoäi chôø ñeâm xuoáng bí maät ñem choân ôû chaân nuùi Ngöï Bình. “Chieác quan taøi” boù baèng chieáu, khi vöøa ñeán moät ñòa ñieåm treân ñoài Phöôùc Quaû (thoân Töù Taây, laøng An Cöïu) thì töï nhieân ñöùt daây, thi haøi oâng vua ba ngaøy rôi thòch xuoáng ñaát. Trong ñeâm toái muø mòt cuûa nuùi röøng, hoï khoâng theå cuoán chieáu laïi ñöôïc nöõa ñaønh choân thi haøi nhaø vua beân leà ñöôøng, ngoâi moä nhaø vua sô saøi ñeán noãi chaúng khaùc gì ngoâi moä cuûa teân aên maøy. Sau ñoù hoï baùo cho gia ñình ñeán ñem choân caån thaän cuõng ngay taïi ñoù (hieän nay khu moä naøy thuoäc khu An Laêng naèm treân ñöôøng Duy Taân, cuøng vôùi moä cuûa con vaø chaùu mình laø Thaønh Thaùi, Duy Taân vaø haàu nhö toaøn theå ñaïi gia ñình cuûa oâng ñaõ veà ñaây ñoaøn tuï vôùi oâng taïi khu laêng naøy). Ñeán khi vua Thaønh Thaùi leân ngoâi thì ngoâi moä cuûa nhaø vua vaéng soá naøy môùi ñöôïc xaây döïng laïi ñaøng hoaøng hôn. Tuy nhieân sau nhieàu naêm, traûi qua bao cuoäc chieán tranh, thôøi tieác möa - naéng thaát thöôøng, baûo luït trieàn mieân khoâng ai chaêm soùc neân noù ñaõ trôû neân hoang pheá…