PHỐ CỔ VÀO XUÂN
Hà Nội đang thay đổi từng ngày. Từ nếp làm ăn buôn bán, cư xử, ứng phó xã hội cho đến sinh hoạt, thực hiện phong tục tập quán… cũng theo đà đổi mới mà ít giữ lại những nền nếp cũ. Chắc chắn những năm đầu của thế kỷ XXI này, ít nhà còn nổi lửa luộc bánh chưng Tết, hóa kiếp mọi chổi cùn rế rách, guốc gãy, chiếc thang giường mọt cho ấm lửa đêm đông và chồng bánh chưng dền xanh mướt.
Người Hà Nội hôm nay là ai? Cũng không khó trả lời cho lắm. Đó là những gia đình định cư ở đây đã lâu đời, có khi là dăm bảy đời, căn nhà từ đường, hương hỏa truyền cho chắt, chút, chít… Cạnh đó là lớp người mới, đến đây vài chục năm theo nghề mới, hoặc học hành rồi ở lại, lấy vợ, sinh con đẻ cái mà thành ra người Hà Nội. Cũng có nhiều người làm ăn khấm khá ở các nơi khác, có tiền, về đây mua nhà sống nốt phần đời còn lại ở Thủ đô, có rất nhiều người ở Hà Nội nhiều chục năm, nhưng phát âm còn giữ nguyên giọng địa phương mình, nơi chôn nhau cắt rốn, nên tuy con người ở Hà Nội, nhưng giọng nói và có khi cách cư xử vẫn không trộn lẫn…
Hà Nội ít lâu nay, được chia ra ba khu vực: Khu phố cổ, khu phố cũ và khu phố mới. Chia tạm thôi, bởi ranh giới không rõ rệt, không có rào chắn, tường ngăn, không chia lô với cửa đóng then cài và có đường phố gọi là khu phố cổ cũng được mà gọi là khu phố cũ cũng được…
Gần đây, lại thêm một khu vực gọi là vành đai hai, vành đai ba… người nội thành ra mua đất làm nhà, dân lao động tạm trú, có thêm chợ cóc chợ xanh, nhà xây cất chỉ che mưa che nắng qua loa bên cạnh những con đường mới mở, nhà xây cao tầng đủ kiểu châu Âu, châu Á không theo kiểu dáng gì thống nhất. Và khu phố rất mới này cũng đã thành ra một phần Hà Nội đang vươn ra cái mới.
Có lẽ chỉ còn khu phố cổ là giữ lại được nhiều nét phố phường xưa khi xuân về. Phong tục hình như được bảo lưu rõ nét hơn mọi nơi khác. Chất lai căng, nhí nhố khó lọt vào đây hơn khu phố khác. Tết cổ truyền có mặt ở khu vực này còn nhiều nét của bao năm trước, nó có gì gợi đến phong vị phố Hàng Bồ của Vũ Đình Liên vào những năm ba mươi thế kỷ trước, khi nhà thơ viết:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bên phố đông người qua…
Đó là ông già áo the khăn xếp, nằm phủ phục trên mảnh chiếu ngay ngoài cửa nhiều hiệu buôn đã đóng cửa sớm ăn Tết. Xung quanh ông là các thếp giấy hồng điều, hàng chục chiếc bút lông to nhỏ, nghiên mực đen nhánh còn sóng sánh và thơm mùi Tết…
Nếu trước đây nhiều nhà có người ngồi trên vỉa hè, cạnh máy nước công cộng để rửa lá, đãi đỗ thì nay có khá nhiều tấm biển viết vội trên miếng bìa cứng, nguệch ngoạc vài dòng: "Nhận gói bánh chưng và luộc bánh chưng thuê, bảo đảm…" và vài ngày cuối, đi qua đây, ta như chìm vào mùi hương bánh chưng đang chín trong nồi, hương vị gợi nhớ quê hương xa tắp, thao thức nỗi niềm nhớ về căn nhà xưa cũ vào đêm trừ tịch…
Phố Hàng Buồm là một núi, hay là một biển đồ thực phẩm, mứt kẹo, đường sữa, bánh trái. Cái bụng Hà Nội phải nhờ nơi này mới có cái Tết rôm rả. Xế bên kia một chút, phố Hàng Mã là nơi bán lồng đèn, tranh Tết, câu đối, vàng hương, nến. Tết không thể để bàn thờ nhang lạnh khói tàn. Nhà ai chẳng phải sắm ít nhang nến, mà nến thì nhiều thứ lắm, to nhỏ, dài ngắn, đỏ trắng khác nhau, cũng như nhang gọi là hương, cũng vô kể, nào hương vòng, thắp cả ngày không hết một nén, nào hương sào dài hàng thước tây, nào hương trầm, có thứ hương rẻ tiền, hắc như hương đốt muỗi là của những người ít tiền và vội vã.
Ở khu phố mới, nhiều ngôi nhà mới, chỉ có chiếc xích dông treo lên tường, còn khu phố cổ, nhà ai cũng có bàn thờ, đây là nét không lẫn được của một Hà Nội cổ, dù hào hoa, thanh lịch vẫn giữ nguyên cốt cách người Việt Nam thờ cúng tổ tiên để tỏ lòng nhớ đến nguồn cội của mình.
Như là lơ đãng, rong chơi, nhưng không phải, đó là người cần mẫn, lo kiếm chút tiền còm để góp Tết với gia đình. Cô hàng chuối xanh, cô hàng bưởi, hàng bòng quả to như quả bóng rổ, vỏ vàng ươm như nhuộm bằng ánh nắng mặt trời, và nhất là quả phật thủ, nó cũng vàng tươi trong khuôn hình nắm tay phật, có khi còn chìa ra vài ngón để nâng đỡ mùa xuân. Phật thủ không nhiều, nó thơm xa như có như không, nó sẽ có vị trí trang trọng nhất trên mâm ngũ quả, sau Tết nó còn được ướp đường làm mứt, một thứ mứt hiếm và ngon kỳ lạ, ít thứ nào sánh kịp.
Tết không phải ngày hội mà đông hơn hội. Ai cũng hối hả tưng bừng như đuổi theo con tàu đang lao vào ga, lỡ ra nhỡ tàu thì rủi ro không gì bù đắp. Đường phố trong khu phố cổ vốn chật hẹp và ngắn với nhiều ngã ba, ngã tư như bàn cờ vào lúc gay cấn. Người người chen vai. Đã thấy nhiều chiếc xe máy lao hối hả trên đó là người ngồi đằng sau ôm cành đào hoặc chậu hoa, người đèo chậu quất, quả quất rung rung như những miếng vàng mười tròn xoe trong gió rét, còn cành đào, chắc mua từ chợ hoa Hàng Lược hoặc đường Âu Cơ, hoa đi vội, không ai kịp ngắm, chỉ thấy gương mặt người ngời ngời không khí hạnh phúc như mùa xuân đã nằm lọt vào tay họ.
Chợ hoa Hàng Lược đã họp. Phiên chợ hoa họp liền bảy ngày, chỉ tàn khi nhập nhoạng lên đèn ngày ba mươi Tết. Theo nhiều nhà nghiên cứu, chợhoa này đã có từ đời nhà Trần, vua tôi nhà Trần mang thú chơi hoa và cây cảnh từ Thiên Trường Sơn Nam lên Thăng Long. Cho đến thế kỷ XIX, chợ hoa còn họp bên bờ sông Tô Lịch ngay thôn Đồng Xuân. Khi thực dân Pháp xây chợ với năm cầu to rộng, mỗi cầu chợ dài 52m, chợ hoa bờ sông bị đuổi, nên giạt về dẫy phố Hàng Lược, có chiếc cống bắt chéo qua khúc sông cuối cùng bị lấp đi, nên vì thế mà chỗ này còn gọi là phố Cống Chéo Hàng Lược, kề bên ngõ Chè Chai và phố Hàng Rươi…
Hoa đào của Nhật Tân, Phú Thượng chảy thành con lũ màu hoa đào qua con đê Yên Phụ vào họp mặt đón xuân. Mấy năm nay, chợ hoa Hàng Lược trở thành nhỏ bé, tuy vẫn họp nhưng nhiều người sành hoa, hay đi lên làng Nhật Tân và chợ hoa đường Âu Cơ và đường Lạc Long Quân tìm hoa cho thật ưng ý.
Những chuyến tàu Phòng, tàu Thái, Yên Bái, Bắc Giang đổ khách xuống ga Long Biên hàng suối người. Người mọi nơi về Hà Nội sắm Tết, không nơi nào khác ngoài khu phố cổ có Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Buồm, chợ Đồng Xuân. Những người khách Tết ấy của Hà Nội chưa gột hết đi được vẻ lam lũ, lo toan, mau mau chóng chóng còn về vì trăm nghìn việc đang chờ nơi làng quê xóm mạc.
Hàng Bồ ngày nay không còn ông đồ nào viết câu đối Tết. Càng mưa phùn, càng gió bấc thì phố Chả Cá càng nườm nượp các cụ cao niên đi tiễn năm cũ bằng một bữa chiêu đãi nhau món ăn chỉ Hà Nội mới ngon được đến thế: Món Chả cá Lã Vọng. Nhiều cụ đã phải chống cái ba toong bằng song cong chỗ tay cầm như dấu hỏi, bước lên chiếc cầu thang gỗ lâu ngày đen bóng, đã có phần ọp ẹp, mà vui lòng, vì trên căn gác cũ kia có chảo mỡ đang sôi, chờ từng nẹp chả cá gỡ vào cho nó kêu tí tách như nhịp cười tươi trẻ.
Dưới đường phố xuôi Hàng Cân, bao nhiêu người đi chợ hoa về, tay ôm, vai vác những cành đào còn tươi rói, từ đào bích đỏ thắm, đến đào phai phớt hồng hay đào ta đơn cánh, cũng là những chậu quất có hình ngọn tháp, đủ tứ quý, nghĩa là có quả xanh, quả chín, có lộc, có hoa, có nụ cho sum suê mùa xuân thịnh vượng…
Phố cổ vào xuân như sống lại cuộc đời mình trong lịch sử hàng trăm năm trước.
Khu phố cũ đã bung ra, nhiều biệt thự cũng đã hóa cửa hàng đèn hoa chấp chới, cùng với những khu phố mới nhà hàng, tạp hóa, ca hát… theo một nếp sống đô thị thời công nghiệp, chỉ có khu phố cổ là giữ được nhiều nét cổ truyền. Tết Hà Nội làm chúng ta bồi hồi cùng thời gian xê dịch, cho ta sống lại những trang ân tình thắm đượm mùa xuân Việt Nam đầy cốt cách.