Nọc rắn: Kho thuốc chữa bệnh nan y

Đối với Bryan Grieg Fry, cuộc sống có nghĩa là làm bạn với những sinh vật mà hầu hết mọi người đều tìm cách "nhi viễn chi". Nhờ có anh, chúng ta biết được tại sao phần lớn những loài rắn độc nhất thế giới lại tập trung ở Australia, chúng tiếp tục thích nghi như thế nào để duy trì bản năng sát thủ của mình, và chất độc trong cơ thể chúng có lợi ích ra sao đối với sức khỏe con người.

Không chỉ nhiều kangaroo

Bryan Grieg Fry với niềm say mê của mình: rắn độc.

Niềm say mê rắn từ thuở ấu thơ đã biến cậu bé Bryan thành chuyên gia nghiên cứu về loài bò sát chết người Grieg Fry. Giờ đây, anh đã là phó giám đốc Phòng Nghiên cứu Nọc độc Australia đặt tại Trường Y tế thuộc ĐH Melbourne (Victoria, Australia). Với chuyên môn nghiên cứu quá trình tiến hóa của nọc rắn, anh dành phần lớn thời gian đời mình tại rạn san hô Great Barrier để khảo sát các loài rắn biển, hay "sục sạo" trong các bụi cây để tìm kiếm "những người bà con trên cạn" của chúng.

Rắn xuất hiện tại Australia cách đây khoảng 15-20 triệu năm, và có lẽ có chung một tổ tiên duy nhất. Qua nhiều nghìn năm, chúng đã phân hóa ra thành nhiều nhánh để thích nghi với môi trường sống đa dạng và giàu thức ăn của Australia. Chính sự đa dạng và nọc độc của rắn Australia cũng là điều khiến các nhà khoa học quan tâm nhất. Trong số các loài rắn độc nhất trên thế giới, 17 loài có "hộ khẩu" ở Đất nước Kangaroo. Hiện nay, giới nghiên cứu đang tìm cách giải mã thành phần hóa học có trong nọc rắn để tìm ra những chất đủ mạnh nhằm bào chế thuốc chữa bệnh.

Sát thủ máu lạnh
Ngày nay, không còn nhiều loài rắn to lớn như tổ tiên chúng ngày xưa.
Theo Fry, rắn ở Australia đã tiến hóa theo nhiều cách khác nhau, và độc kinh khủng, bởi vì động vật ở đất nước này chẳng phải là "tay mơ". Trước vô vàn con mồi là loài gặm nhấm, bò sát và động vật nhỏ có vú, rắn trên cạn đã hình thành các loại nọc độc khác nhau để tấn công từng loại con mồi cho phù hợp. Trong khi đó, nọc độc rắn biển lại đơn giản hơn vì chúng chỉ tấn công một loại mồi duy nhất là cá.

Rắn độc đã xuất hiện trên Trái đất hơn 150 triệu năm nay. Ban đầu, chúng là loài có cơ bắp lớn, tập trung tại các vùng đầm lầy như loài trăn Nam Mỹ ngày nay. Tuy nhiên, thân hình kềnh càng chỉ giúp chúng doạ được những kẻ yếu bóng vía, còn lúc săn mồi thì chúng đành chịu "hít khói". Để săn mồi được hiệu quả hơn, thay đổi là hệ quả tất yếu. Nọc độc cho phép rắn bỏ bớt đám cơ bắp thừa thãi và trở nên mảnh mai hơn, đồng nghĩa với việc di chuyển nhanh hơn và "hạ gục nhanh, tiêu diệt gọn" hơn.

Rắn hình thành chất độc bằng cách sử dụng các protein trong cơ thể (protein này cũng có trong nhiều loài khác, kể cả con người), "trao" cho chúng một chức năng hoàn toàn mới. Chẳng hạn, rắn taipan và rắn nâu sử dụng hai enzyme hoạt tính có trong máu người là nhân tố X và nhân tố V để "bào chế" nọc độc. Điều đáng nói là hai nhân tố này đang giữ một vai trò rất quan trọng trong ngành huyết học, trong đó có đông máu và chống đông máu. Hai loài rắn đã kết hợp hai enzyme một cách tài tình để tạo nên chất độc gần như hoàn hảo, giúp chúng trở thành những loài rắn độc nhất thế giới.

Kho báu trời cho

Mặc dù rắn độc ở Australia là mối đe dọa đối với nhiều người leo núi hoặc cắm trại, đây lại thực sự là một nguồn kho báu đối với các nhà nghiên cứu nọc độc. Độc tố và độc tính của nọc rắn Australia hết sức lý tưởng cho việc bào chế thuốc. Chẳng hạn, hiện nay các nhà nghiên cứu thuộc ĐH Nam Australia đang tìm cách tách một hợp chất trong nọc rắn có khả năng ngăn ngừa ung thư.

Theo Tony Woods, nhà khoa học thuộc ĐH Nam Australia, hợp chất này sẽ thúc đẩy quá trình phá huỷ mạch máu cung cấp dưỡng chất cho khối u. Khối u có những tế bào nhân đôi cực nhanh, sống phụ thuộc vào nguồn dưỡng chất và oxy mà máu cơ thể vật chủ cung cấp. Woods nói: "Các nhà nghiên cứu Mỹ nhận thấy nếu đường cung cấp máu cho khối u không được hình thành, hoặc đã hình thành nhưng lại bị phá huỷ, khối u sẽ không thể phát triển được. Chúng tôi đã xác định được một hợp chất dùng với mật độ thấp trong một số nọc độc. Điều này có nghĩa là độc tố sẽ chỉ tác động lên những tế bào chúng ta quan tâm mà thôi."

Các biện pháp điều trị ung thư truyền thống như hóa liệu hay phóng xạ sẽ giết cả tế bào mạnh khỏe lẫn tế bào ung thư. Trong khi đó, hợp chất trong nọc rắn mà nhóm của Woods tìm được lại chỉ tấn công vào quá trình tăng trưởng của tế bào màng trong tại mạch máu của khối u, còn các tế bào khác cứ "vô tư" phát triển. Woods cho biết: "Các tế bào đặc biệt này chỉ xuất hiện tại lớp màng trong của mạch máu. Biết được cách làm thế nào để phá huỷ các tế bào đó, chúng tôi có thể cắt nguồn "viện trợ" cho các khối u." Khi cô lập được hợp chất này, nhóm nghiên cứu sẽ tiến hành sản xuất nhân tạo.

Hiện nay, nọc rắn đang được sử dụng trong nhiều loại thuốc khác nhau. Một trong những loại phổ biến nhất là chất ức chế ACE, dùng để điều trị cao huyết áp.