Diên Khánh:quê tôi đó

Từ thành phố biển Nha Trang theo quốc lộ 1 về phía Tây chừng 10km, nhìn bên phải bạn sẽ bắt gặp một dãy tường thành hình lục giác nhưng 6 cạnh không đều nhau. Đó là thành cổ Diên Khánh - một địa danh khá nổi tiếng của khu vực miền Nam Trung bộ.

Năm 1793, sau Nguyễn Huệ mất, nhân lúc nhà Tây Sơn suy yếu, Nguyễn Ánh cùng Võ Tánh, Nguyễn Văn Trương đem quân đánh Diên Khánh. Thấy nơi đây là một địa bàn quan trọng, Nguyễn Ánh quyết định xây dựng một vành đai phòng ngự kiên cố và Diên Khánh trở thành một căn cứ vững chắc. Thành Diên Khánh ra đời từ đó.

Thành Diên Khánh là quần thể kiến trúc theo kiểu Vauban - một mẫu thành quân sự phổ biến ở khoảng cuối thể kỷ 17, đầu thế kỷ 18 ở Tây Âu. Các tài liệu ghi chép còn giữ lại ở Khánh Hòa cho thấy: Chu vi bức tường thành đắp bằng đất gần 2.700m, bao phủ cả một diện tích 36.000m2, chiều cao 3,5m, tuy có hình lục giác nhưng tường thành uốn lượn, không có góc nhô ra nhằm thuận tiện cho việc quan sát hai bên. Mặt ngoài tường thành gần như dựng đứng nhưng mặt trong có độ thoải cần thiết, được làm thành hai bậc vừa tiện cho việc tuần tra, canh phòng, vừa làm đường vận chuyển. Trong số 6 cổng thành, giờ chỉ còn lại 2 cổng Đông và Tây gần như nguyên vẹn. Mỗi cổng thành là một công trình kiến trúc vững chãi, hai tầng, bằng gạch nung. Theo các tư liệu cũ, bên trong thành có nhiều công trình kiến trúc bao gồm: Hoàng Cung, cột cờ, dinh tuần vũ, dinh án sát...

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, Thành Diên Khánh là tổng hành dinh của nghĩa quân Cần vương Khánh Hòa. Với cuộc kháng chiến thần thánh chống đế quốc Mỹ xâm lược, nơi đây cũng được chọn làm căn cứ của nghĩa quân cách mạng và cũng chính vùng đất Diên Khánh đã sản sinh ra nhiều chiến sĩ cách mạng.

Ra khỏi cổng thành, đi đến thôn Phú Lộc thuộc thị trấn Diên Khánh, bạn sẽ bắt gặp một Văn Miếu thờ đức Khổng Tử. Theo sách “Đại Nam nhất thống chí” thì năm Gia Long thứ 2 (1803), vua có chỉ dụ “lập” Văn Miếu ở thôn Phú Lộc, huyện Hoa Châu, thuộc trấn Bình Hòa. Trong khi đó một văn bia bằng đá còn giữ được có ghi: Văn Miếu được tạo lập vào năm Tự Đức thứ 11, tức năm 1858. Nơi đây có danh sách 7 vị cử nhân, 17 vị tú tài người Diên Khánh, chứng tỏ Diên Khánh không chỉ là căn cứ cách mạng mà còn là “đất học” của Khánh Hòa.

Đi tiếp đến xã Diên Điền, trèo lên núi Đại An, bạn sẽ gặp đền thờ Thiên Y Ana, gắn với truyền thuyết về Bà Chúa xứ sở. Ở đó, trong ngôi đền đơn sơ vẫn còn pho tượng Bà Chúa ngồi trên bệ rồng tay cầm quạt. Chuyện kể rằng cô bé Thiên y Ana được vợ chồng người trồng dưa nghèo trên núi Đại An nhận làm con nuôi. Càng lớn, Ana càng xinh đẹp, lại thông minh nên được triều đình đón về sống nơi cung vàng, điện ngọc. Nhưng Ana không nguôi nhớ về bố mẹ nuôi. Bà tìm về núi Đại An cùng 2 người con, song lúc đó bố mẹ nuôi đều đã qua đời. Ana quyết định ở lại đó làm nương rẫy, dạy dân làng canh tác và lập đền thờ cha mẹ cho đến khi trút hơi thở cuối cùng trên mảnh đất này. Nhờ sự giúp đỡ của bà, cuộc sống của người dân nơi đây ngày một khấm khá. Dân chúng tôn Ana thành bà mẹ Xứ sở và lập tượng thờ ngay chính trong đền thờ bà tạo dựng. Hai ngôi mộ của cha mẹ nuôi chôn phía trước đền dưới bóng mát của 2 cây cổ chi, sau này cũng được xây thành tháp. Đến thế kỷ thứ 7 người dân dựng Tháp Bà Pô Nagar đầu cầu xóm Bóng phía bắc TP Nha Trang và rước Bà Chúa về thờ ở đó. Nhưng hằng năm vào ngày 1.3 âm lịch, dân khắp nơi vẫn đổ về núi Đại An dự lễ hội Vía Bà để tưởng nhớ ngày Ana rời cõi trần.