Hơn 5 năm trước, khi tạp chí Kiến Thức Ngày Nay ra mắt trang mục "TRUYỆN NGẮN 100 CHỮ", nhiều bạn đọc thắc mắc hỏi: Chỉ với 100 chữ (từ) liệu có thành truyện ngắn? Thắc mắc cũng phải, bởi truyện ngắn đâu phải chỉ do nó ít chữ, mà còn do nhiều đặc trưng khác về thể loại, về thi pháp. Lại nữa, 100 từ quả là quá ít để có một truyện ngắn. Mặc, trang mục vẫn đứng được, xuất hiện đều đều trên tất cả các số báo, và số lượng bạn đọc cộng tác suốt 5 năm qua bao giờ cũng thuộc loại cao nhất. Thực tế đó cho thấy, có phải là truyện, hơn nữa là truyện ngắn hay không thì chưa biết, nhưng với số lượng từ ít ỏi ấy, những tác phẩm đã được chọn đăng trên Kiến Thức Ngày Nay đã nói lên được một cái gì đó, thỏa mãn một nhu cầu nào đó, của bạn đọc. Đọc truyện ngắn 100 chữ, đôi khi ta bắt gặp ở đấy sự cô đọng và thâm thúy của loại truyện mini Nhật Bản. Cô đọng là đặc trưng nổi bật nhất của loại truyện này, vì không cô đọng thì chẳng nói được cái gì với chỉ 100 từ. Có một giai thoại: một truyện, nếu không tính tiêu đề, chỉ có một từ, đã từng làm bao bạn đọc tủm tỉm cười khi đọc. Truyện thế này:
Truyện nửa đêm - Khỉ...! Ai bảo truyện tiếu lâm của người Việt bao giờ cũng dài dòng, không có cái humour theo kiểu những mẩu vui cười ngăn ngắn của Tây? Và truyện này đã được trả nhuận bút một trăm ngàn. Một trăm ngàn cho chỉ một từ! Có thể đấy là một kỷ lục về nhuận bút ở VN chăng? Cũng có những truyện rất ngắn, chưa đến 100 từ, và rất Việt Nam:
Cãi nhau Bố mẹ cãi nhau. Bố mua con chim sáo, nhốt trong lồng, treo ngoài vườn. Mẹ mua con mèo, thả trong bếp. Trưa, chẳng hiểu thế nào, khi bố về, con sáo không còn trong lồng, con mèo của mẹ đang phơi nắng ngoài sân. Bố đổ cho con mèo. Mẹ bảo không phải. Lại cãi nhau. Bồ bỏ đến cơ quan. Mẹ về bà ngoại, mang theo nó đang thút thít khóc. Chiều, người hàng xóm mang con sáo bay lạc sang trả, nhà chỉ còn bà vú già. (Đặng Minh Hải)
Truyện ngắn 100 chữ viết về mọi sinh hoạt đời thường, nhất là sinh hoạt tình cảm. Đó là tình quê hương, tình mẹ con, cha con, tình ông bà - cháu, tình vợ chồng, anh em, bạn bè, tình yêu đôi lứa, tình hàng xóm láng giềng tối lửa tắt đèn,... Hầu hết đều là chuyện thuộc loại người thật việc thật nên có tính chân thực cao. Có truyện tươi tắn, nhưng hầu hết là truyện buồn, lắm khi làm ta se sắt. Có lẽ do những chuyện vui thì qua đi rất nhanh, còn nỗi buồn đọng lại, có khi đọng lại mãi. Đọc truyện Nuôi mẹ với câu chú thích "Ngày thứ nhất mẹ là vàng; Ngày thứ hai mẹ là bạc; Ngày thứ ba mẹ là rác vứt bờ tre" khiến ta thấy nhói lòng. Mẹ là từ xuất hiện nhiều nhất, và cũng là đề tài thường xuyên nhất của Truyện ngắn 100 chữ. Có thể bắt gặp rất nhiều cung bậc tình cảm khi nói đến mẹ. Và tất cả đều cảm động, có khi muốn rơi nuớc mắt, nhất là những truyện về bà mẹ nghèo, bà mẹ quê một nắng hai sương.
Mùi của má Chị Năm gánh hàng bán bên kia sông Hậu. Chiều, trời bão, chị ngủ lại nhà người quen. Chạng vạng, ở nhà ai cũng lo lắng. Tối. Sau khi ăn bữa cơm chiều muộn, anh Năm ru bé Tuấn trên võng, ba chị em Hồng Diệu nằm nhớ má trên giường. Bỗng Hồng Tươi kéo chiếc áo cũ sờn của má đưa lên mũi hít một hơi dài. Hồng Thắm, Hồng Diệu cũng giựt chiếc áo: "Em hửi miếng...", "Tao hửi với...". Chúng nó hít thật sâu mùi thân quen của má. Anh Năm ru con không thành lời. (Ngô Văn Vĩnh)
Lòng mẹ Mẹ ở quê lên thăm. Vợ chồng mới cưới lại sớm ra riêng nên nhà cửa bừa bộn. Mới đến là mẹ loay hoay vào bếp rửa chồng chén, đĩa; quay sang giặt đồ... suốt cả ngày, ngăn thế nào cũng chẳng được. Chiều cầm mẹ ở lại để vợ chồng đưa đi coi hát. Mẹ bảo phải về thôi. Về quê , có người hỏi mẹ thăm thằng út trên thành phố có vui không, mẹ cười bảo vui lắm, tháng sau sẽ lên nữa. (Võ Thanh An)
Những biến động trong xã hội Việt Nam hiện đại cũng được thể hiện một cách nhẹ nhàng mà sâu sắc. Chuyện của nội là một truyện nói về tình quê hương của những người vì hoàn cảnh phải xa xứ, mà một bạn đọc lớn tuổi ở California gửi mail về cho biết đã rơi nước mắt khi đọc, và nhớ da diết quê nhà:
Chuyện của nội Nhận vé máy bay, cả nhà mừng tíu tít... Dường như nội cũng mừng lắm. Nội ra vào, hết sờ cái cột, sửa thân bầu, lại bứt mấy đọt mồng tơi nấu canh. Con cháu cười nội lẩm cẩm... Từ ngày lên máay bay cho đến khi định cư nơi trời Tây, nội luôn săm soi một gói giấy, vẻ quí lắm. Chiều đông ảm đạm, nội ra đi, tay vẫn nắm chặt cái gói nhỏ. Bố nhẹ nhàng gỡ ra, một cục đất màu nâu rơi xuống, vỡ tan... (Nguyễn Quốc Việt)
Không thể đòi hỏi gì nhiều ở một thể loại kiệm lời như truyện ngắn 100 chữ. Tuy nhiên, sau 5 năm xuất hiện liên tục trên Kiến Thức Ngày Nay và được mọi tầng lớp độc giả đón nhận khá nhiệt tình, nói như một cộng tác viên nhận xét về trang mục này, thì nó là "một cuộc chơi đã vượt quá mong đợi" từ phía những người đã tổ chức trang mục, người viết và người đọc. Một số truyện mà chúng tôi tuyển chọn trong tập sách nhỏ này ít nhiều đã thể hiện được điều đó. Do quá nhiều tác giả và liên lạc khó khăn, nên chúng tôi đã không kịp xin phép trước khi in. Rất mong nhận được sự thông cảm của quí vị. Chúng tôi cũng chân thành cảm ơn ban biên tập tạp chí Kiến Thức Ngày Nay đã giúp đỡ để tập sách này sớm ra mắt bạn đọc.
Mẹ tần tảo cho tôi khôn lớn, vai mẹ nặng hơn khi tôi vào đại học. Ba năm đại học xa nhà, tuần nào tôi cũng viết thư cho mẹ, mẹ cầm thư tôi mà rớt nước mắt, vui thật nhiều nhưng mẹ tôi có biết tôi nói gì với mẹ đâu. Mẹ tôi không biết chữ!
Căn nhà ngày càng trở nên trống lạnh. Nhất là sau lần chúng tôi chính thức chia tay nhau. Anh thất chí: - Cuộc đời sao cứ mãi cưu mang bao lận đận! Rồi anh say. Say... Hai mẹ con tôi, rốt cùng loanh quanh như hai cái bóng, đẫm buồn. Đêm. Chiếc giường trống đi một chỗ. Mẹ con tôi nằm gần nhau hơn. Khuya. Trở mình, nó vòi: - Mẹ thoa lưng cho con! Rồi so bì: - Tay ba sần, thoa đã hơn! - Đã thì theo ổng đi! - Tôi phát cáu. Nó mủi lòng, trong khi tôi khóc.
Tết, anh chở con đi chơi. Về nhà, thằng bé khoe ầm với lũ bạn cùng xóm. Trong đám trẻ có thằng Linh, nhà nghèo, lặng lẽ nghe với ánh mắt thèm thuồng. Thấy tội, anh nói với nó: "Nếu con ngoan, tết năm sau chú sẽ chở con đi chơi". Mắt thằng Linh sáng rỡ. Ngày lại ngày. Cuộc đời lặng lẽ trôi theo dòng thời gian. Thoắt mà đã hết năm. Lại tết. Đang ngồi cụng ly với đám bạn thì thằng Linh cứ đứng thập thò. Vẫy ta đuổi, nó đi được một chốc rồi lại lượn lờ. Cáu tiết, anh quát nó. Thằng Linh oà khóc nức nở. Tiếng nó nói lẫn trong tiếng nấc: "Chú hứa chở con đi chơi... cả năm qua con ngoan... không hư một lần nào...".
Nhà nghèo, chạy vạy mãi mới được suất hợp tác lao động, Thanh coi đó như cách duy nhất để giúp đỡ gia đình. Nhưng ảo mộng chóng tan. Xứ người chẳng phải là thiên đường. Thanh chỉ còn biết làm quần quật và dành dụm từng đồng. Để nhà khỏi buồn, trong thư Thanh tô vẽ một cuộc sống chỉ có ở trong mơ. Ngày về, mọi người mừng rỡ nhận quà, Thanh lại tiếp tục nói về cuộc sống trong mơ. Đêm. Chỉ còn mẹ. Hết nắn tay, nắn chân Thanh rồi mẹ lại sụt sùi. Thanh nghẹn ngào khi nghe mẹ nói: "Dối mẹ làm gì! Giơ xương thế kia thì làm sao mà sung sướng được hở con!".
Ông luôn phàn nàn về cuộc hôn nhân sắp đặt sẵn mà gia đình dành cho mình. Ông chê bà ít học, chẳng tương xứng với sự lịch lãm của ông. Mọi việc ông thường tự quyết, chẳng coi bà vào đâu. Bà tồn tại bên ông như cái bóng lặng lẽ trong cuộc sống chung và có nhiều thăng trầm. Một ngày, bà nhẹ nhàng bỏ ông sau một cơn bạo bệnh. Ông ra ngẩn vào ngơ như thể đang kiếm tìm. Nhà thiếu bà, ông mới thấy rõ những khoảng trống. Ông nhận ra sự lịch lãm cũng chẳng tạo nên được một gia đình nếu thiếu đi sự hi sinh, chịu đựng âm thầm của bà.
Anh là người chu đáo. Noel nào anh cũng dành thời gian để chuẩn bị quà cho con. Cũng như nhiều ông bố khác, anh nói đó là quà của ông già Noel. Và anh cũng thường nói với con là nó càng ngoan thì nó sẽ nhận được phần quà càng to như là một cách dạy con khéo léo. Một sáng Noel, nhìn thằng bé mắt sáng rỡ khi mở gói qua anh cảm thấy lòng vui vui. Chợt thằng bé ngước nhìn anh và hỏi: "Sao con thấy bố cũng ngoan mà ông già Noel không cho bố quà?".
Vợ chồng gây nhau. Dằn dỗi, vợ bế con về ngoại. Nhà vắng tiếng trẻ, anh thấy trống trải trong lòng. Giá như không gây nhau, giờ này anh đã được nựng vào đôi má bầu bĩnh của thằng bé. Ở nhà ngoại, con nhớ hơi cha khóc ngằn ngặt. Chị nhìn con khóc mà nẫu cả ruột gan. Hôm sau, anh chuẩn bị đi đón con đã thấy chị ở trước cửa nhà. Thằng bé gặp cha cười nói tíu tít. Anh mừng rỡ ôm chầm lấy con nựng nịu. Nhìn cha con vui vẻ, cơn hờn giận trong lòng chị tan như bong bóng xà phòng.
Mặt hồ lung linh. Nhìn xuống. Anh thấy bóng mình chìm trong đáy nước. Khi anh quay đi, hình anh tan biến. Mắt em cũng lung linh ánh biếc như mặt nước hồ thu. Nhìn em, bóng anh cũng chìm trong đáy mắt. Khi anh quay đi, hình ảnh anh đã bị cầm tù. Thời gian trôi qua. Mọi sự đổi thay. Nước hồ không còn trong vắt. Mắt em cũng đã sậm màu, nhưng một bóng dáng cao gầy vẫn còn nguyên trong đáy mắt em như những ngày xưa cũ.
Ngày ấy, ông bà nội phản đối ba mẹ tôi với lý do của người lớn không ai hiểu được... Ba đã từ bỏ mọi thứ để nhận lấy cái gật đầu của mẹ... Rồi anh chị tôi ra đời... Chỉ còn một tháng nữa, tôi cất tiếng chào đời. Và cũng với lý do của người lớn, ba quay lưng với mẹ, từ bỏ gia đình. Mẹ cũng gật đầu. Vành nôi tôi chông chênh từ đó... Hai mươi năm, cuộc sống cứ tiếp diễn... Ba mẹ anh đã phản đối với những lý do của người lớn không ai hiểu được. Hôm qua anh quay lưng và tôi cũng gật đầu. Hạnh phúc?... Khổ đau?...
Nhờ quen biết và nói năng lưu loát, ba tôi được mời làm hội thẩm nhân dân tòa án huyện. Cứ một phiên tòa lãnh hai chục ngàn, dự bữa cơm trưa. Năm đó xét xử anh học trò can tội trộm, án ba năm tù. Người quen trách ba tôi khắc nghiệt, tra vấn bị can quá mức. Bạn bè xa lánh dần, ông bệnh suốt năm chẳng ai ghé thăm. Mãn hạn tù, anh học trò năm xưa ghé thăm ba tôi đều đặn. Sau đó hỏi cưới chị tôi.
Ba mất. Mẹ vất vả nuôi mấy đứa con bằng nghề giữ xe hai bánh ở một đoạn vỉa hè bên hông nhà người ta. Các con thành đạt, người làm chỗ này, người làm chỗ nọ; mẹ một mình với cái lề đường quen thuộc. Tết các con về đông đủ, có người còn mời thêm bè bạn. Ngày Tết xe đông, chỉ mình út phụ mẹ dẫn, dắt xe. Mấy anh ai cũng áo quần tươm tất; giày bóng, xe mới nên mắc cỡ.
Qua xứ người được vài năm thì ông anh họ của tôi bắt đầu gửi tiền về, giục các con lo học tiếng Anh và vi tính để mai mốt qua đó có thể dễ dàng kiếm việc làm. Hôm vừa rồi, anh gọi điện về thăm gia đình chúng tôi, tôi hỏi anh có địa chỉ e-mail chưa để tiện liên lạc, giọng anh chùng hẳn xuống: "Suốt ngày hết rửa bát lại dọn bàn trong quán, anh có thì giờ đâu mà biết đến những thứ hiện đại đó hả em?"
Hôm đó, ngồi cùng nhau bên bờ suối, cầm lấy bàn tay nàng trong tay, anh vẫn không sao thốt ra được lời anh muốn nói. Hai bàn tay đều run nhẹ. Xúc cảm dâng đầy trái tim... Nàng khẽ thở dài khi bóng tối dần lấn chiếm ánh hoàng hôn. Chiều nay, trở về chốn xưa, đến phiên anh thở dài. Chỉ có mỗi mình anh trong bóng chiều bảng lảng. Hôm trước hỏi thăm một người quen, nghe nói nàng đã đi lấy chồng, một người ở rất xa...
Anh phụ trách công việc giao tế ở một công ty, lúc nào cũng tươi tắn, lịch sự và hòa nhã. Sau một ngày làm việc mệt mỏi, buổi tối tắm rửa xong, đang nằm đọc báo trên giường trải drap trắng toát thì con bé bốn tuổi, mồ hôi mồ kê, chân tay lấm láp trèo lên. Anh cau mặt gắt con sao không chịu đi rửa chân rửa tay trước. Con bé mếu máo: "Bố ơi, từ sáng tới giờ bố chưa mi con cái nào!"
Ba mất. Mẹ nó sợ tuổi xuân trôi qua uổng phí, đi bước nữa. Nó về ở với Nội. Nội già. Nó làm tất cả. Nó giống người châu Phi - đen trùi trũi! Co người hỏi: "Mày có buồn không?". Nó yên lặng nhìn xa xăm! Một chiều, nó dẫn về một con bé, nhỏ hơn. Nội nhìn nó ngạc nhiên. Nó ngậm ngùi: "Con còn có Nội - nó chẳng còn ai!".
Oct 19 2005, 10:02 AM
